بهشت‌زهرا ، گورستان بزرگ تهران، در مسیر بزرگراه تهران ـ قم. این سازمان رسماً وابسته به شهرداری تهران است و از لحاظ حقوقی، مالی و اداری استقلال دارد (اساسنامة سازمان بهشت‌زهرا، مصوب 17/11/1369 ش، مادة4).در 1345 ش، طرح ایجاد «سازمان گورستانهای پایتخت» براساس نیازهای فزایندة تهران و مشکلات ناشی از فقدان سازمانی واحد برای خدمات لازم و نظارت دقیق بر رعایت موازین شرعی و بهداشتی در دفن اموات، به موجب پیشنهاد (ش 3125/ 15/ 26198، مورخ 11/8/1345 ش) شهرداری تهران به تصویب وزارت کشور رسید. آنگاه قطعه زمین فعلی سازمان بهشت زهرا به مساحت 314 هکتار نزدیک آستانة حضرت عبدالعظیم علیه‌السلام در شهر ری، درنظر گرفته شد. سپس اعضای هیئت منتخب ادارة کل بهداشت، مسائل بهداشتی گورستان (مانند عمق آب زیرزمینی، مسیر عبور قنوات و جنس خاک) را بررسی کردند و تناسب زمین مذکور برای اجرای این طرح مورد تأیید ادارة کل بهداشت و درمان قرار گرفت (صورت‌جلسة مربوط‌به تعیین محل گورستان تهران، پیوست‌نامة ش 68230/ 3، مورخ 30/11/1346 ش ادارة کل بهداشت و درمان شهرداری تهران). پس از انجام امور اداری و مراحل قانونی خریداری و تملّک زمین، سازمان در 1349 ش رسماً فعالیت خود را آغاز کرد و نخستین متوفی به نام محمدتقی خیال، در 3/5/1349 ش، در قطعة 1، ردیف 1 و شمارة 1 این گورستان دفن شد ( همشهری: کتاب سال 1374 ، ص 795).با گذشت زمان و تغییر شرایط اجتماعی و اقتصادی، اساسنامة جدید سازمان گورستانهای شهر تهران در 17/11/1369 ش به تصویب وزارت کشور رسید و براساس مادة 1 فصل نخست همین اساسنامه، نام سازمان رسماً به «سازمان بهشت زهرا» تغییر کرد.پس از انقلاب اسلامی، همگام با گسترش شهر تهران، فعالیت سازمان و ارائة خدمات عمومی آن نیز گسترش یافت و اولویت به اجرای طرحهای عمرانی و فعالیتهای زیست محیطی داده شد، از جمله احداث و گسترش توقفگاه، توسعه و تکمیل اماکن بهداشتی، احداث زایرسرا و سالنهای مجهز برای برگزاری مراسم بزرگداشت، راه‌اندازی پایانة مرکزی آمبولانسهای سازمان در داخل شهر، تولید و گسترش فضای سبز، استفاده از شیوه‌های جدید آبیاری قطره‌ای برای مصرف بهینة آب، و بهره‌گرفتن از رایانه به‌منظور راهنمایی، اطلاع‌دهی و خدمات‌رسانی سریعتر به شهروندان ( همشهری: کتاب سال 1373 ، ص 858؛ همشهری: کتاب سال 1374 ، ص 795).از طرحهای فرهنگی سازمان، احداث و تجهیز ساختمان تالار بهشت، و همچنین سه بوستان عمومیِ شهید گمنام، شهید حیدرنیا و معراج است (همان، ص 860).واحدها و بخشهای خدماتی دیگری در گلزار بهشت زهرا وظیفة ارائة خدمات ویژه‌ای را برعهده دارند، مانند دفتر نمایندگی روزنامه‌ها برای قبول آگهی ترحیم و تسلیت و چاپ اعلانات دیواری؛ واحد اطلاع‌رسانی؛ واحد مقابر یا کلیدداری آرامگاههای خانوادگی در ساختمان اداری مرکزی؛ نمایندگی سازمان ثبت احوال؛ واحد اعزام مدّاح؛ رستوران عمومی و فروشگاهها ( همشهری: کتاب سال 1374 ، ص 796؛ همشهری: کتاب سال 1375 ، ص 706ـ 707).از مجموع قطعات گورستان بهشت زهرا، تا سال 1375 ش، بیش از 100 قطعه به دفن مردگان اختصاص داشته است و مسئولان سازمان پیگیر اجرای طرح توسعه و تملک کامل اراضی و املاک ضلع شمالی سازمان به سمت باقرشهرند ( همشهری: کتاب سال 1375 ، ص 706). هر قطعه دست‌کم 000 ، 6 و حداکثر 000 ، 12 متر مربع مساحت دارد. 314 ، 1 آرامگاه خانوادگی بتدریج از ابتدای تأسیس در بهشت زهرا ساخته شده است. ساختمان این مقابر همچون کمربندی اطراف گورستان، جز ضلع شرقی (در حاشیة جادة تهران ـ قم)، را دربرگرفته است.گلزار بهشت زهرا، به عنوان نخستین مکان برگزیدة رهبر انقلاب اسلامی برای سخنرانی پس از بازگشت به ایران، و به عنوان مزار هزاران شهید انقلاب اسلامی اهمیت سیاسی ـ مذهبیِ خاصی در تاریخ معاصر ایران دارد و همجواری با مرقد بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، بیش از پیش بر این اهمیت افزوده است. جایگاه سخنرانی حضرت امام خمینی اکنون با طراحی خاصی، همراه با نقاشی دیواری تصویر ایشان، در جوار قطعة 17، حفاظت می‌شود.با ارتحال امام خمینی(ره) در خرداد 1368، زمینی در غرب مجموعة بهشت زهرا، مجاور گلزار شهدای انقلاب اسلامی، در حاشیة بزرگراه تهران ـ قم، برای احداث مزار ایشان در نظر گرفته شد که سازمان بهشت زهرا در رفع مشکلات و نیازهای این طرح همکاری داشت.از آنجا که مسائل قطعات شهدای بهشت زهرا در حوزة تصمیم‌گیری و وظایف «بنیاد شهید انقلاب اسلامی * » و سازمان بهشت زهراست، در سالهای نخست جنگ ایران و عراق، بخش وسیعی از قطعات بهشت زهرا به بنیاد شهید انقلاب اسلامی واگذار شد. البته قطعاتی شامل مزارهای شهدای صدر انقلاب اسلامی، به صورت مجتمع یا پراکنده در کنار برخی از مزارهای عادی واقع شده است. علاوه بر این، قطعة 25 نیز برای فعالیتهای فرهنگی ـ تبلیغیِ بنیاد شهید در نظر گرفته شده که ساختمان خانة شهید (مرکز فرهنگی ـ آموزشی گلزار شهدای بهشت)، موزة شهدا (جایگاه نگهداری آثار فرهنگی و رزمی؛ شناسایی گلزارها و قبور شهدای تهران بزرگ ، ج 2، ص 106) و همچنین سالن دعای ندبه در آنجا قرار دارد. در 1376 ش، در قطعة 24، بر مزار شهدای هفتم تیر و هشتم شهریور 1360، بنای یادبودی به مساحت 700 ، 2 متر مربع احداث و افتتاح شد. طراح این بنا، میرحسین موسوی، آن را به صورت نمادی برای همة شهدای انقلاب اسلامی طراحی کرده است ( جمهوری اسلامی ، ص 2).در 1373 ش، قطعة شمارة 88 به وسعت 18700 متر مربع به خاکسپاری شخصیتهای علمی، ادبی و هنریِ کشور اختصاص یافت. پیش از آن، آرامگاه خصوصی شمارة 953 را معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان بقعة مشاهیر و هنرمندان در نظر گرفته بود، لیکن به دلیل محدودیت این مکان، با پیشنهاد همان معاونت (ش 4058/14، مورخ 21/10/1372 ش) و با تأیید شهردار تهران (دورنگار ش 54646/10، مورخ 27/10/1372 ش)، طرح و نقشه‌های قطعة هنرمندان شکل گرفت. طرح احداث موزه و نمایشگاه برای نگهداری نمونة آثار هنرمندان متوفی نیز در برنامة طرح آرامگاه هنرمندان در نظر گرفته شده است. صدور مجوّز برای دفن در قطعة هنرمندان با تشخیص و معرفیِ معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صورت می‌گیرد (سازمان بهشت‌زهرا، نامة ش 15822/ 612، مورخ 9/12/1373 ش).هم‌اکنون با واگذاری ادارة بیشتر واحدها و قسمتهای سازمان به بخش خصوصی بیشتر فعالیت سازمان بهشت زهرا صرف سرعت بخشیدن به مراسم خاکسپاری درگذشتگان می‌شود ( همشهری: کتاب سال 1375 ، همانجا)، زیرا تنها غسّالخانة شهر تهران در بهشت‌زهرا قرار دارد ( شناسایی گلزارها و قبور شهدای تهران بزرگ ، ج 2، ص 123).منابع: علاوه بر منابع مندرج در متن؛ جمهوری اسلامی ، سال 19، ش 5226، 7 تیر 1376؛ راهنمای فرهنگی تهران ، تهران: شهرداری تهران، 1373 ش؛ شناسایی گلزارها و قبور شهدای تهران بزرگ: گلزار بهشت‌زهرا«س» ، تهران: ادارة کل بنیاد شهید تهران بزرگ، 1374 ش؛ همشهری: کتاب سال 1373 ، 1374 ، 1375 ، سال 2، 3، 4، تهران: شهرداری تهران، 1373ـ 1375 ش.
