بوزجانی، ابوالوفا ، محمدبن محمدبن یحیی‌بن اسماعیل‌بن عباس، ریاضیدان و ستاره‌شناس برجستة ایرانی قرن چهارم. از مشهورترین دانشمندان مسلمان، و منشأ نوآوریها و پژوهشهای زیادی، بویژه در هندسه و ریاضیات و نجوم، بوده است. او را با لقبهای «حاسب» (صفدی، ج1، ص209) و «مهندس» (ابن‌خلّکان، ج5، ص167) نامیده‌اند. در تمامی نوشته‌هایی که از او یاد شده نامش محمد ذکر شده است، اما معلوم نیست که چرا احمدامین در تصحیح کتاب الامتاع و المؤانسة ابوحیّان توحیدی (ج1، ص50، پانویس2) او را محمود نامیده است. بوزجانی، به نوشتة ابن‌ندیم (ص505)، در روز چهارشنبه اول رمضان 328 در بوزجان * به دنیا آمد. همین تاریخ را، بدون ذکر روز آن، قفطی (ص287ـ 288) و ابوالفداء (ج2، ص133) و ابن‌وردی (ج1، ص315) نیز تکرار کرده‌اند. بوزجانی از بزرگترین دانشمندان زمان خود به شمار می‌آمده، و این، از ذکر نام او در الفهرست ابن‌ندیم که معاصر بوزجانی بوده است، پیداست. بخش مهمی از اطلاعات ما از زندگی بوزجانی نیز از همین کتاب به دست آمده است.بوزجانی حساب و علم اعداد را نزد عموی خود، ابوعمرو مغازلی، و دایی خود، ابوعبدالله محمدبن عنبسه آموخت و در 348 به بغداد مهاجرت کرد و در آنجا اقامت گزید و در همانجا درگذشت (ابن‌ندیم، همانجا؛ ابن‌عبری، ص181؛ قفطی، ص 288).از جمله معدود آگاهیهایی که از خروج بوزجانی از بغداد وجود دارد، دیدار اوست با ابوحیّان توحیدی در شهر اَرَّجان (در نزدیکی بهبهان) که پیش از 358 روی داده است ( الامتاع ، ج1، ص4؛ نیز رجوع کنید به کرمر، ص298). بوزجانی در بغداد، علاوه بر کارهای علمی، از جمله رصدها و پژوهشهای ستاره‌شناختی، به امور دیوانی نیز می‌پرداخت. بوزجانی در 360، در مجلس مناظره‌ای که در دربار عزالدوله میان دو تن از متکلمان عصر برپا شده بود حضور داشته (کرمر، ص259) و در سال 362 به همراه هیئتی برای آگاه کردن عزالدوله بختیار * از اوضاع بحرانی بغداد به کوفه رفته است (ابوحیان توحیدی، الامتاع ، ج 3، ص 153ـ 155). بوزجانی در بغداد، سرپرستی بیمارستانی را نیز به عهده داشته است (کرمر، ص300) و در دومین دیدار بین ابوحیّان توحیدی و بوزجانی، که در 370 در بغداد اتفاق افتاد، ابوالوفا که از وضع بد مالی ابوحیّان با خبر شده بود، او را در همین بیمارستان به کار گماشت (همانجا). بین ابوحیّان و بوزجانی نامه‌هایی نیز رد و بدل شده است که امروز، دست‌کم یکی از این نامه‌ها، که به نام «رسالة فی شکوی البؤس و رجاء المعونة» نیز نامیده شده، در دست است (ابوحیّان توحیدی، الامتاع ، ج 3، ص 225؛ همو، رسائل ، ص 359ـ 368). بوزجانی همچنین ابوحیّان توحیدی را به ابوعبدالله حسین‌بن احمدبن سعدان معرفی کرد و ابوحیّان توحیدی کتاب الامتاع و المؤانسة خود را به خواست و تشویق بوزجانی به رشتة تحریر درآورد ( الامتاع ، ج 1، ص 2ـ10).بوزجانی با ابوعلی حُبوبی، ریاضیدان همعصر خویش، نیز مکاتبه داشته است (رجوع کنید به ادامة مقاله، آثار برجای مانده بوزجانی). او با ابوریحان بیرونی نیز به همفکری پرداخته که قاعدتاً این همفکری از طریق مکاتبه صورت می‌گرفته است (رجوع کنید به ادامة مقاله، پژوهشهای نجومی بوزجانی). ابوحیّان توحیدی ( الامتاع ، ج1، ص2) و ابونصر عراق (ص2) از او با لقب شیخ یاد کرده‌اند، و این اشاره ابونصر عراق که او را «شیخنا» خطاب کرده، باعث شده است برخی بوزجانی را استاد ابونصر عراق بدانند ( ایرانیکا ، ذیل «ابوالوفا محمدبن محمد بوزجانی»)، اما قربانی (1365 ش، ص 113) با دلایلی این نظر را رد کرده است.نوآوریها و کوششهای بوزجانی در ریاضیات و نجوم زبانزد و مشهور است، اما پژوهشهای او در موسیقی از اشتهار کمتری برخوردار است.قفطی (ص288) زمان مرگ بوزجانی را سوم رجب 388 ذکر کرده است، اما ابن‌اثیر (ج7، ص493) سال 387 را ثبت کرده است. ادوارد ون‌دایک (ص244) این تاریخ را به نادرست 376 آورده است. به سبب اشتهار و فعالیتهای بوزجانی، یکی از دهانه‌های سطح کرة ماه، به نام او خوانده شده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل مادّه).پژوهشهای ریاضی و نجومی بوزجانی . پژوهشهای علمی بوزجانی که ما از آنها آگاهی داریم پس از مهاجرت او از خراسان به بغداد صورت گرفته است، و تنها صدیقی (ج3، ص410) از رصدخانه‌ای که او در بوزجان تأسیس کرده بوده نام برده است که در صورت صحت، این کار باید پیش از مهاجرت او صورت گرفته باشد.فعالیتهای علمی بوزجانی در بغداد، دامنة وسیعی از علوم مختلف، چون هندسه و مثلثات و حساب و نجوم، را دربر می‌گرفته و در هر کدام از اینها او به دستاوردهای بدیع و تازه‌ای رسیده است. کار مهم بوزجانی در مثلثات ابداع شکلِظلی * است (بوزجانی، المجسطی ، گ 16 پ، سطر 18، گ 17 ر، سطر 1) که در حل مثلث قائم‌الزاویة کروی به کار می‌رود. بوزجانی (همانجا) حالت خاص شکل مغنی * را در مثلث قائم‌الزاویه کروی نیز اثبات کرده است. قضیة اخیر در اثبات حالت کلی شکل مغنی برای مثلث کروی نامشخص به کار می‌رود (ابوریحان بیرونی، 1985، ص121، 123، 149، 151؛ قربانی، 1374ش، ص 218ـ219). اثبات حالت کلی شکلِ مغنی را هم به بوزجانی نسبت داده‌اند ولی در این انتساب تردیدهایی وجود دارد. این که از بین ابونصر عراق، بوزجانی، حامدبن خضر خجندی و کوشیار گیلانی کدام‌یک نخستین بار به این رابطه دست یافته، محل بحث است (قربانی و شیخان، ص 7)؛ ابوریحان بیرونی در مقالید علم الهیئِه (ص 111) ابداع این قضیه را به استاد خود، ابونصر عراق، نسبت داده است. اما این فرض نیز وجود دارد که ابونصر عراق و بوزجانی هر یک مستقل از دیگری به این رابطه دست یافته باشند (قربانی و شیخان، همانجا). خواجه نصیرالدین طوسی نیز در کتاب کشف القناع عن اسرار شکل القطّاع (ص94) می‌گوید که هم ابونصر عراق هم ابوالوفا مدعی ابداع این روش بوده‌اند. او (ص 99ـ100) هم برهان ابونصر عراق و هم برهان ابوالوفا برای شکلِ مغنی را ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به نالینو، ص304ـ305).بوزجانی در یکی از رسایل خود از دو روش مبتنی بر مثلثات کروی برای تعیین فاصلة بغداد تا مکة معظمه استفاده کرده است (آقایانی چاوشی، ص146ـ151). او همچنین روشهای گوناگونی برای رسم شکلهای مختلف هندسی با خط‌کش و پرگاری که فتحة آن ثابت شده باشد، ابداع کرده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا؛ قربانی و شیخان، ص28ـ42).عمدة پژوهشها و نوآوریهای ریاضی بوزجانی در مهمترین کتاب ریاضی او، کتاب فی مایحتاج الیه الکُتّاب و العُمّال من علم الحساب ذکر شده است. در سه منزل (فصل) نخست این کتاب، بوزجانی به بررسی اصول نظری ریاضی پرداخته و مفاهیم جدیدی چون انواع کسرها براساس تقسیم‌بندی و یافته‌های خود (بوزجانی، 1971، ص71ـ72)، محاسبة آنها و بسط کسرهای مرکب به کسرهای اصلی با استفاده از قواعد مخصوص و جدولهای کمکی (همان، ص120ـ122؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا) ارائه کرده است. بوزجانی روشی ابداع کرد که به کمک آن نسبت به روشهای پیشین، کسرها با سرعت بیشتری ساده می‌شوند. او در منزل دوم، نخستین مورد کاربرد اعداد منفی در تاریخ ریاضیات در جهان اسلام را آورده و از اصطلاح «دَیْن» (وام) برای این مفهوم استفاده کرده است (بوزجانی، 1971، ص 198؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). از میان مسائل ریاضی مختلفی که بوزجانی با آنها روبرو بوده است، عمر خیام از مسئله‌ای یاد می‌کند که ابوسهل کوهی و ابوالوفای بوزجانی و ابوحامد صاغانی در دربار عضدالدوله، مدتهای مدید برای حل آن کوشیدند، اما موفق نشدند؛ و در نهایت، ابوالجود محمدبن احمدبن لیث، از ریاضیدانان همعصر ابوریحان بیرونی، موفق به حل آن شد. این مسئله عبارت است از یافتن دو عدد که مجموع آنها ده و مجموع مربع آنها و خارج قسمت عدد بزرگتر به عدد کوچکتر برابر 72 باشد (مصاحب، ص268). بوزجانی، جیب زاویة نیم درجه را با دقت 5 رقم شصتگانی به دست آورد (بتّانی، ص154) که تا رقم چهارم شصتگانی یا تا رقم هشتم دهدهی با مقدار حقیقی مطابقت دارد (وپکه، 1860، ص 300؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا).پژوهشهای نجومی بوزجانی، در ناحیه‌ای در بغداد به نام باب التِّبْن و در زمان حکومت عزالدولة دیلمی، انجام می‌شده است (ابوریحان بیرونی، 1352ش، ص74). به نظر صاییلی (ص112) این محل را باید رصدخانة شخصی ابوالوفا دانست. یکی از مهمترین کارهای نجومی ابوالوفا، که اطلاعاتی از آن باقی مانده، همکاری او با ابوریحان بیرونی در رصد ماه گرفتگی، در 387 بوده است، ابوریحان در خوارزم (به طول جغرافیایی '10 59 شرقی) با ابوالوفا در بغداد (به طول جغرافیایی '26 44 شرقی) قرار گذاشتند که هر دو آن را رصد نمایند و این کار برای یافتن اختلاف طول جغرافیایی این دو شهر صورت گرفت (ابوریحان بیرونی، 1352ش، ص218). به نوشتة ابوریحان بیرونی (همانجا) در نتیجة این همکاری، اختلاف ساعت میان نصف‌النهارهای این دو شهر نزدیک به یک ساعت استخراج گردید که به مقدار واقعی بسیار نزدیک است. ابوریحان بیرونی (1352ش، ص74ـ75) همچنین از رصدهایی که ابوالوفا در سالهای 365 و 366 در بغداد انجام داده یاد می‌کند. بر اساس نوشتة ابوریحان بیرونی ابوالوفا در کتاب المجسطی خود (رجوع کنید به ادامة مقاله) مقدار میل کلی را '35 23 به دست آورده بود (همانجا) که کاملاً برابر مقدار امروزی آن، ولی ً35 بیشتر از مقدار آن در زمان بوزجانی (قرن چهارم هجری) بوده است (بتّانی، ص160). ابوریحان بیرونی (1352ش، ص75) همچنین عرض بغداد را، به نقل از المجسطی بوزجانی، '25 33 نوشته است.بوزجانی با رصدخانه‌ای که شرف‌الدوله (از امیران آل‌بویه، متوفی 379) در بغداد تأسیس کرده بود همکاری می‌کرد. سرپرستی ستاره‌شناسان این رصدخانه با ابوسهل بیژن‌بن رستم کوهی بوده است و همکاران او، پس از آنکه رصد خود را به پایان رسانیدند، جملگی نسبت به صحت اعمال خود گواهی‌نامه‌ای تهیه کردند. ابوالوفا بوزجانی به همراه رستم کوهی و افراد دیگری، چون صاغانی و ابوالحسن مغربی و ابوالحسین خوزی، از جمله امضاکنندگان این گواهی‌نامه بودند (قفطی، ص 353). در زیج ممتحنِ یحیی‌بن ابی منصور (رجوع کنید به بنومنجم * ) نسخة کتابخانة اسکوریال که به کوشش سزگین به چاپ رسیده صفحه‌ای شامل مشخصه‌های منسوب به بوزجانی وجود دارد (ص98). ابوریحان بیرونی نیز در دو جا (1372ـ1375، ج2، ص654، 674) از محاسبة مدت طول فصلهای بهار و تابستان براساس یافته‌های ابوالوفا، و نیز از رصد محل اوج شمس (همان، ج2، ص677)، که او انجام داده بود، خبر می‌دهد. ابوریحان بیرونی (1923، ص25) همچنین نوشته است که بوزجانی به محاسبة ادوار (روزهای گذشته از مبدأ یک تاریخ خاص) بر اساس رصدهای بطلمیوس یا اصحاب امتحان [ ممتحن ] ، اقدام نموده است.در غرب، تاکنون پژوهشهای زیادی دربارة بوزجانی صورت گرفته است که از آن جمله است پژوهش جنجال‌برانگیز سدیو ریاضیدان و ستاره‌شناس فرانسوی، در 1836 میلادی؛ او در این پژوهش، ادعا می‌کند که بوزجانی، نُه قرن پیش از تیکو براهه، منجم دانمارکی (متوفی 1601 میلادی)، «اختلاف سوم حرکت ماه » [ اختلاف محاذاة ] را کشف کرده بوده است. این ادعا بحثهای زیادی در انجمنهای علمی فرانسه به وجود آورد تا اینکه کارا دو وو در 1892 میلادی، ضمن معرفی کتاب المجسطی بوزجانی، این ادعای سدیو را رد کرد (قربانی، 1365 ش، ص160ـ161).آثار مفقود بوزجانی . از مجموعة کتابهای مفقود بوزجانی، ابن‌ندیم (ص505ـ506) اینها را به او نسبت داده است: 1) کتاب تفسیر کتاب خوارزمی فی الجبر و المقابلة ؛ 2) کتاب تفسیر دیوفنطس فی الجبر ؛ 3) کتاب البراهین علی القضایا التی استعمل دیوفنطس فی کتابه و علی ما استعمله هو فی التفسیر ؛ 4) کتاب استخراج ضلع المکعب و مال المال و مایترکب منهما که موضوع آن حل هندسی معادلات =a 4 x ، =a 3 x و =b 3 +ax 4 x است؛ 5) کتاب زیج الکامل که به نوشتة ابن‌ندیم (همانجا) در سه مقاله بوده است. نیامدن نام کتاب المجسطی ابوالوفا (رجوع کنید به ادامة مقاله) در الفهرست ، باعث این گمان شده است که گویا الکامل همان المجسطی باشد ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا؛ دانشنامة ایران و اسلام ، ذیل «ابوالوفای بوزجانی»)، اما قربانی (1365 ش، ص 166ـ167) این گمان را رد کرده است؛ 6) زیج الواضح یکی دیگر از زیجهای منسوب به ابوالوفا است که مشخصه‌های نجومی مذکور در آن مورد استفادة مؤلفان پس از وی قرار گرفت (کندی، ص 48). ابوریحان بیرونی در افراد المقال (ص 51، 55) از زیج ابوالوفا نام می‌برد، اما روشن نیست که منظور او همان زیج الواضح باشد. ابن‌ندیم (ص 506) این کتاب را نیز دارای سه مقاله دانسته است؛ 7) او همچنین (ص479) از شرح ابوالوفا بر اصول اقلیدس خبر می‌دهد که موفق به اتمام آن نشده است.قفطی (ص288) نیز کتاب تفسیر کتاب ابرخس فی الجبر و کتاب العمل بالجدول الستینی را علاوه بر کتابهای یاد شده، به او نسبت داده است. پینگری ( ایرانیکا ، همانجا) این کتاب را به احتمال بخشی از کتاب المنازل دانسته است. اگرچه از کتاب ابرخس * (هیپارخوس) در جبر اطلاعی در دست نیست، اما ابن‌ندیم نیز (ص484) هنگام ذکر ابرخس می‌گوید که بوزجانی آن را ترجمه، شرح و اصلاح کرده است. بغدادی (ج2، ستون 55 ـ56) کتاب مطالع العلوم المتعلمین را که ابن‌ندیم (ص506) به عموی بوزجانی نسبت داده، از خود ابوالوفا می‌داند.ابن‌خلّکان (ج5، ص167) کتابی در استخراج اوتار به بوزجانی نسبت داده است. وپکه قولی از بوزجانی در یک نسخة خطی عربی دربارة اندازه‌گیری محیط دایره یافته است که به موضوع رسالة مورد نظر ارتباط دارد (1860، ص 286ـ 288) قربانی و شیخان (ص191ـ192) این متن و بررسی ریاضی آن را از مقالة وپکه به فارسی برگردانیده‌اند.ابن‌اکفانی (ص93) از کتاب مختصر فی فن الایقاع بوزجانی در موسیقی نام برده است.آثار برجای ماندة بوزجانی . 1) المجسطی ، یکی از کتابهای مهم بوزجانی در ریاضی و هیئت است که سزگین (ج 6، ص 223) نسخه‌ای ناقص از آن را در پاریس معرفی کرده است. کندی (ص48) این کتاب را همان زیج الواضح او می‌داند که نتیجة رصدهای ابوالوفا و همکارانش در حوالی 360 در بغداد بوده است (همانجا). کارا دو وو (ص408ـ471) مطالب کتاب المجسطی ابوالوفا را بر اساس نسخة پاریس بررسی کرده است. طبق توضیحات او، این کتاب را می‌توان به سه بخش عمده شامل مثلثات، به کار بردن دستورهای مثلثاتی دربارة رصدها، و فرضیة سیارات تقسیم کرد (نیز رجوع کنید به قربانی، 1365 ش، ص 166)؛ 2) کتاب فی مایحتاج الیه الصانع من اعمال الهندسه ، کتاب بوزجانی در هندسه که نام آن در الفهرست نیامده است و سزگین (ج5، ص324) چند نسخة‌خطی از آن را معرفی کرده است. این کتاب را، که معمولاً به اختصار اعمال هندسی خوانده می‌شود، یکبار نجم‌الدین محمود و ابواسحاق کوبنانی (قربانی، ص 61) و بار دیگر مترجمی ناشناخته تحت عنوان کتاب تجارت به فارسی ترجمه و کمال‌الدین ابن‌یونس و محمدباقر یزدی آن را به عربی و فارسی شرح کرده‌اند (همان، ص 162ـ163؛ استوری، ج2، بخش1، ص2ـ3). در شرح فارسی محمدباقر یزدی با عنوان فتوحات غیبیه نام این اثر براهین اعمال الهندسیة آمده و پینگری ( ایرانیکا ، همانجا) به نادرست براهین اعمال الهندسیة را رسالة مستقلی از بوزجانی دانسته است. وپکه معتقد است که اعمال هندسی از ابوالوفا نیست، بلکه یکی از شاگردانش از روی درسهای ابوالوفا آن را پدید آورده است (1855، ص218ـ219). وی (1855 میلادی) این کتاب را براساس ترجمة فارسی آن به فرانسه ترجمه و تجزیه و تحلیل کرده است. کراسنووا نیز در 1966 ترجمة روسی این کتاب را، بر اساس نسخة استانبول منتشر کرده است. قربانی و شیخان (ص110ـ181) عکس نسخه‌ای از این کتاب محفوظ در کتابخانة ایاصوفیه را به طور کامل به چاپ رسانده‌اند؛ تحریر نه چندان دقیقی نیز از ترجمة نجم‌الدین محمود و ابواسحاق کوبنانی از این کتاب را علیرضا جذبی با عنوان هندسة ایرانی: کاربرد هندسه در عمل در 1369 ش انتشار داده است. سزگین (ج 5، ص 296) و قربانی (1365 ش، ص 341) نسخه‌ای از کتاب الحیل الروحانیة و الاسرار الطبیعیة فی دقائق الاشکال الهندسیة ، محفوظ در اوپسالای سوئد، را معرفی کرده، آن را به ابونصر فارابی نسبت داده‌اند و احتمال داده‌اند که بوزجانی در تألیف کتاب فی مایحتاج ... از آن استفاده کرده باشد، اما این نسخه در اصل دستنویسی از کتاب فی مایحتاج ... است که برگهای افزوده به ابتدا و انتهای آن باعث انتساب نادرست آن به فارابی شده است. 3) کتاب فی مایحتاج الیه الکتاب و العمال و غیرهم من علم الحساب ، مهمترین کتاب ابوالوفا در حساب است که آن را منازل ، یا منازل السبع نیز می‌نامند (صفدی، همانجا؛ قربانی، 1365 ش، ص 161). این کتاب را بوزجانی به نام عضدالدولة دیلمی (بوزجانی، 1971، ص64) تألیف کرده است. سه فصل اول این کتاب دربارة اعمال حساب و مساحت و چهار فصل دیگر آن دربارة صرافی، تجارت، مالیات و مانند آن است. سزگین (ج5، ص323ـ324) چند نسخة خطی از این کتاب را معرفی کرده، و سعیدان در 1350ش/ 1971، این کتاب را بر اساس دو نسخة خطی تصحیح و چاپ کرده است. علاوه بر نسخه‌هایی که سعیدان (بوزجانی، 1971، مقدمه، ص56) و سزگین (همانجا) ذکر کرده‌اند نسخه‌هایی نیز در دوبلین (کتابخانة چستربیتی ، ج7، ص66) و اسکوریال (روزنفلد، ج2، ص178) وجود دارد. وپکه (1855 میلادی) عناوین بابهای این کتاب را به زبان فرانسه ترجمه کرده و مدوی نیز قسمتهایی از آن را به روسی برگردانده است (سزگین، ج5، ص324).در باب آخر (هفتم) از منزل سوم این کتاب، بوزجانی به شرح ساخت آلتی برای اندازه‌گیری فاصله‌ها، ارتفاع کوهها، عرض رودخانه‌ها و عمق چاهها و کارهایی از این قبیل پرداخته است (بوزجانی، 1971، ص269ـ276). این وسیله از عضاده‌ای با دولِبْنِه تشکیل می‌شد که بر روی سطحی افقی نصب می‌شد و بسیاری از کارهای اسطرلاب را انجام می‌داد و ظاهراً بی‌شباهت به ربع دیواری نبود؛ 4) زیج شامل ، یکی از زیجهایی است که آن را به بوزجانی نسبت می‌دهند (سزگین، ج5، ص324ـ325) اما کندی (ص28) انتساب این کتاب را به بوزجانی رد کرده است. علاءالدین القوشی المنانی شرحی به نام الکامل بر این کتاب نوشته است (سزگین، همانجا؛ ون‌دایک، ص244)؛ 5) رساله فی ترکیب عدد الوفق فی المربعات ، رساله‌ای دربارة مربعهای وفقی است که سزگین (ج5، ص324) نسخه‌ای از آن را که در ترکیه محفوظ است، معرفی کرده است؛ 6) رساله فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات و اخذ تفاضلهما ، رساله‌ای است که بوزجانی در پاسخ پرسش ابوبشر حسن‌بن سهل منجم تکریتی نوشته است (آستان قدس رضوی، ج 8، ص 348). نسخة منحصر به فرد این اثر در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد (همانجا). بوزجانی این رساله را به نام بهاءالدوله ابونصر فیروز (361ـ403)، پادشاه آل‌بویه، نوشته است (نسخة خطی این کتاب، ص 2)؛ 7) رسالة الارثماطیقی (سزگین، همانجا) که آن را المدخل الی صناعة الارثماطیقا (همان، ج5، ص403) و المدخل الحفظی الی صناعة الارثماطیقا (روزنفلد، ج2، ص177) نیز می‌نامند. سزگین (ج 5، ص 324) چند نسخه از دستنویسهای این کتاب را معرفی کرده است؛ 8) رساله فی معرفة الابعاد بین المساکن ، رسالة کوتاهی است که بوزجانی در آن با دو روش متفاوت فاصلة شهر بغداد تا مکه را تعیین کرده است. از این رساله نسخه‌ای در مجموعة خطی به نام دستور المنجمین در پاریس نگهداری می‌شود (آقایانی چاوشی، ص 144). آقایانی چاوشی (ص143ـ155) این رساله را بررسی کرده و به پژوهش کندی دربارة این رساله، با عنوان ) «ابوالوفا فاصلة بغداد تا مکه را محاسبه می‌کند» ( ، اشاره نموده است؛ 9) رسالة فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک ، که نام کامل آن رسالة الی احمدبن علی‌بن السکر فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک من قوس النهار و ارتفاع نصف النهار و ارتفاع الوقت است (بوزجانی، 1367، ص1) و رساله‌ای است که بوزجانی در پاسخ سؤال احمدبن علی‌بن السکر برای تعیین اوقات روز از روی ارتفاع خورشید نوشته است. این رساله، که نسخه‌ای از آن در هند وجود دارد (سزگین، همانجا)، در مجموعة الرسائل المتفرقة فی الهیئة للمتقدمین و معاصری البیرونی در 1367 در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است و ن. نادر متن آن را از نظر ریاضی مورد بررسی قرار داده است؛ 10) رسالة قوس قزح که سزگین (ج 6، ص 224) نسخه‌ای از آن را، که در مصر است، معرفی کرده است؛ 11) جواب ابی‌الوفا محمدبن محمد البوزجانی عما سأله الفقیه ابوعلی‌بن حارث الحبوبی عن ایجاد مساحة المثلث بدلالة الاضلاع بدون معرفة الارتفاع . این رساله را به نام مساحة المثلث (رجب و کندی، ص 128) نیز معرفی کرده‌اند. روش بوزجانی در این رساله، یعنی یافتن مساحت مثلث با استفاده از اضلاع آن بدون آنکه ارتفاعش در دست باشد، تکامل یافتة روش ایرن (هرون) اسکندرانی (قرن اول میلادی) است. کندی و موالدی (ص50 ـ53) محتویات این رساله را از نظر هندسی بررسی کرده‌اند؛ 12) رساله‌ای دربارة انواع عدد و نسبت که آن را با نامهای رساله فی‌النسب و التعریفات (سزگین، ج5، ص324؛ قربانی، 1365 ش، ص 164) و رسالة فی الحساب (نسخة کتابخانة مجلس شورای اسلامی، ش 6657) و رسالة فی الاصطلاحات الریاضیة (نسخة کتابخانة شخصی حسن نراقی که میکروفیلمی از آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است رجوع کنید به دانشگاه تهران. کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد، ج 2، ص 187) خوانده‌اند. این گمان قربانی (1365 ش، همانجا) که این رساله ممکن است جزئی از کتاب مایحتاج الیه الکتاب و العمّال من علم الحساب باشد، صحیح نیست؛ 13) کتاب فی عمل المسطرة و البرکار و الکونیا . روزنفلد (ج2، ص179) و طوقان (ص230) نسخه‌ای از آن را در قاهره معرفی کرده‌اند؛ 14)رساله‌ای در هندسه از بوزجانی متعلق به کتابخانة ظاهریه که در فهرست آن کتابخانه (دارالکتب الظاهریة، ص82) شرح مجسطی نامیده شده است. این کتاب در سیزده مقاله نوشته شده و با توجه به عناوین بابهای آن، ارتباطی با مجسطی بطلمیوس یا بوزجانی ندارد.منابع: آستان قدس رضوی. کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج8 ، تألیف احمد گلچین معانی، مشهد 1350ش؛ جعفر آقایانی چاوشی، «روش ابوالوفای بوزجانی برای محاسبة فاصلة بغداد تا مکة معظمه»، فرهنگ (ویژة تاریخ علم)، سال 9 و 10، ش20ـ21 (زمستان 1375)؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ ، ج7، چاپ محمد یوسف، بیروت 1407/1987؛ ابن‌اکفانی، کتاب ارشاد القاصد الی أسنی المقاصد ، مصر 1318/1900؛ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس، قم 1364ش؛ ابن‌عبری، تاریخ مختصر الدول ، بیروت [ بی‌تا. ] ؛ ابن‌ندیم، کتاب الفهرست ، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، تهران 1366ش؛ ابن‌وردی، تاریخ ابن‌الوردی ، قاهره 1285؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر ، قاهره 1325ـ1326/1907ـ 1908؛ علی‌بن محمد ابوحیان توحیدی، رسائل ابی‌حیان توحیدی ، چاپ ابراهیم کیلانی، [ دمشق، بی‌تا. ] ؛ همو، کتاب الامتاع و المؤانسة ، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت [ بی‌تا. ] ؛ محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، الا´ثار الباقیة عن‌القرون الخالیة ، چاپ ادوارد زاخائو، لایپزیگ 1923؛ همو، رسائل البیرونی: افراد المقال فی امر الظلال ، حیدرآباد دکن 1367/ 1948؛ همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ 1375/ 1954ـ1956؛ همو، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن ، ترجمة احمد آرام، تهران 1352ش؛ ابونصر عراق، رسائل ابی‌نصر منصوربن عراق الی البیرونی: القسی الفلکیة ، حیدرآباد دکن 1367؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین ، ج2، در حاجی خلیفه، کشف الظنون ، ج6، بیروت 1410/1990؛ محمدبن محمد بوزجانی، رسالة فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک ، حیدرآباد 1367؛ همو، رسالة فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، ش1/5521؛ همو، «کتاب ابی‌الوفاء محمدبن محمد البوزجانی فی مایحتاج الیه الکتاب و العمال و غیرهم من علم‌الحساب»، در تاریخ علم‌الحساب العربی ، ج1، چاپ احمد سلیم سعیدان، [ عمان 1971 ] ؛ همو، المجسطی ، نسخة‌خطی کتابخانة ملی فرانسه، ش 2497؛ دارالکتب الظاهریة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الریاضیات ، وضعه محمد صلاح عایدی، دمشق 1393/1973؛ دانشگاه تهران. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ، ج2، تهران 1353 ش؛ دانشنامة ایران و اسلام ، زیرنظر احسان یارشاطر، ذیل «ابوالوفای بوزجانی» (از هاینریش سوتر)؛ جمیل رجب و ادوارد استوارت کندی، «وصف مخطوطة الظاهریة (دمشق) رقم 4871»، مجلة تاریخ‌العلوم العربیة ، ج5، ش 1 و 2 (1981)؛ زندگینامة علمی دانشوران ، زیرنظر احمد بیرشک، تهران 1369 ش ـ ، ذیل «بوزجانی» (از آ. پ. یوشکه‌ویچ)؛ م.ر. صدیقی، «ریاضیات و نجوم»، ترجمة احمد آرام در تاریخ فلسفه در اسلام ، به کوشش میان محمد شریف، تهیه و گردآوری ترجمة فارسی زیرنظر نصرالله پورجوادی، تهران 1362ـ 1370 ش؛ خلیل‌بن ایبک صفدی، کتاب‌الوافی بالوفیات ، ج1، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1381/1962؛ قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک ، بیروت [ تاریخ مقدمه 1963 ] ؛ ابوالقاسم قربانی، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی: تحریری نوین از بیرونی‌نامه ، تهران 1374 ش؛ همو، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی: از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش؛ ابوالقاسم قربانی و محمدعلی شیخان، بوزجانی‌نامه: شرح احوال و آثار ریاضی ابوالوفا بوزجانی ریاضیدان و منجم بزرگ ایرانی ، تهران 1371 ش؛ علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء ، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت، لایپزیگ 1903؛ عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961؛ چاپ افست بیروت [ بی‌تا. ] ؛ جوئل کرمر، احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی ، ترجمة محمد سعید حنایی کاشانی، تهران 1375 ش؛ ادوارد استوارت کندی، پژوهشی در زیجهای دورة اسلامی ، ترجمة محمد باقری، تهران 1374 ش؛ ادوارد استوارت کندی و مصطفی موالدی، «ابوالوفاء البوزجانی و نظریة ایرن الاسکندرانی»، مجلة تاریخ العلوم العربیة ، ج3، ش1 (1979)؛ غلامحسین مصاحب، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر ، تهران 1339 ش؛ احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش؛ کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی ، ترجمة احمد آرام، تهران ?[ 1349 ش ] ؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، کشف القناع عن اسرار شکل القطاع ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، ش5391؛ ادوارد ون‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر 1313/1896، چاپ افست قم 1409؛ یحیی‌بن ابی‌منصور، الزیج المأمونی الممتحن ، چاپ عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة اسکوریال، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت 1406/ 1986؛Abu Rayhan B ¦âru ¦n ¦â, Kita ¦b Maqa ¦l i ¦d ـ i lm al-hay ف a: la trigonomإtrie sphإrique chez les Arabes de l'Est ب la fin du x e siةcle , ed. and trans. by Marie-Thإrةse Debarnot, Paris 1985; Muh ¤ammad b. Dja ¦b ¦âr Batta ¦n ¦â, A l-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum... , Arabice , ed. C. A. Nallino, Rome 1899; Carra de Vaux, "L'Almajeste d'Abu ¦lwإfa al Buzdja ¦ni", JA (1892); The Chester Beatty Library, A handlist of the Arabic manuscripts , by Arthur J. Arberry, vol. VII, Dublin 1964; Encyclopaedia Iranica , s.v. "Abu'l-Wafa ¦ ÝMoh ¤ammad b. Moh ¤ammad Bu ¦zja ¦n ¦â", (by D. Pingree); B. A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekonva i ikh trudi ( VIII th -XVII th cent. ), Moscow 1983; Ayd ân Say âl â, The observatory in Islam , Ankara 1960; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984; C. A. Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. II, pt. I, London 1972; M. F. Woepcke, "Analyse et extrait d'un recueil de construction gإomإtriques par Aboأl Wafہ", JA (1855); idem, "Sur une mesure de la circonfإrence du cercle, due aux astronomes arabes, et fondإe sur un calcul d'Aboأl Wafہ", JA (1860).
