بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی ، از نهادهای انقلاب اسلامی ایران با هدف ارائة خدمات رفاهی و فرهنگی به جانبازان و محرومان کشور. بنیاد مستضعفان براساس فرمان امام خمینی(ره) به شورای انقلاب * ، در اسفند 1357 تأسیس شد. هدف اصلی از تأسیس آن، ادارة داراییهای سلسلة پهلوی (رجوع کنید به پهلوی * ، خاندان) و وابستگان، و بهره‌برداری از آنها در جهت بهبود وضع افراد بی‌بضاعت بود ( بنیاد ، ش 115، ص 11). در مرداد 1358، بنیاد مستضعفان به شمارة 1983 در ادارة ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی به ثبت رسید. اعضای مؤسس آن چندتن از دولتمردان و اعضای شورای انقلاب بودند و سرمایة اولیة بنیاد بیش از یکصد میلیون ریال، تعیین شد (همانجا). اهداف کلان بنیاد مستضعفان براساس فرمانهای امام خمینی در اسفند 1357، مرداد 1363 و فروردین 1365 و طبق اساسنامة بنیاد (مصوب 21/2/1359) عبارت است از: سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری اقتصادی مطلوب و مناسب از کلیة داراییهای بنیاد در چارچوب قوانین کشور؛ تأمین اشتغال و ایجاد مسکن برای محرومان جامعه؛ کمک به تأمین بودجة طرح فرهنگی ویژة فرزندان شهدا، جانبازان، مفقودان و اسیران جنگ؛ و ارائة کمک بلاعوض به فقرا (همان، ش 111، ص32ـ33). در 1358ش شورای انقلاب آیت‌الّله سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی را مسئول رسیدگی به امور بنیاد کرد (همان، ش115، ص 11).بنیاد در شروع فعالیت خود، اموال خاندان پهلوی و وابستگان آنها را به منظور تحقق اهداف تعیین شده شناسایی و تملک کرد و سعی نمود با ساماندهی این اموال از آن به نفع محرومان و مستضعفان استفاده کند. از نخستین اقدامات بنیاد مستضعفان در 1358 ش کمک به سیل‌زدگان جنوب کشور بود. در 1359 ش، به دنبال بروز برخی نابسامانیها در پی هشدار امام‌خمینی(ره)، هیئتی مسئول رسیدگی به عملکرد بنیاد تا آن زمان شد (همان، ش 115، ص 12). در شهریور 1359، محمدعلی رجایی * ، نخست‌وزیر وقت، از سوی امام‌خمینی سرپرست بنیاد شد (همان، ش 115، ص 13؛ امام خمینی، ج 7، ص 531). پس از شهادت رجایی در 1360 ش، میرحسین موسوی، نخست‌وزیر وقت، به فرمان امام خمینی مسئول بنیاد مستضعفان شد ( بنیاد ، ش 115، ص 15). در 17 بهمن 1367، و در پی دستور امام‌خمینی مبنی بر رسیدگی به امور جانبازان، نام «بنیاد مستضعفان» به «بنیاد جانبازان انقلاب اسلامی» تغییر یافت و امکانات و فرصتهای شغلی بنیاد در اختیار جانبازان قرار گرفت (همان، ش 112 و 113، ص 6ـ7، ش 115، ص 6ـ 8، 18). پس از درگذشت امام خمینی (در خرداد ماه 1368) آیت‌الله خامنه‌ای، مقام رهبری، طی حکمی (15/6/1368 ش) با تغییر نام بنیاد به «بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی» محسن رفیق‌دوست را به ریاست بنیاد منصوب کردند (همان، ش 3، ص 2).در مهر 1370، اساسنامة جدید بنیاد به تصویب مقام رهبری رسید. براساس این اساسنامه ساختار بنیاد تغییر کرد، و به دو بخش اقتصادی و جانبازان تقسیم شد. این تشکیلات زیرنظر مقام رهبری، و براساس قوانین حاکم بر بخش خصوصی اداره می‌شود (رفیق‌دوست، ش 63 و 64، ص 3).بخش اقتصادی . عهده‌دار فعالیتهای اقتصادی و تولیدی برای تحصیل منابع مالی لازم، جهت تأمین نیازهای جانبازان و محرومان است و این معاونتها و سازمانها را شامل می‌شود: 1) معاونت اقتصادی و برنامه‌ریزی، عهده‌دار تعیین خط مشی، اجرای فعالیتهای اقتصادی، برنامه‌ریزی، خدمات امور مالی، آمار و اطلاعات و برنامه و بودجه؛ 2) معاونت امور محرومان و مستضعفان، مسئول ارائة کمکها و خدمات به افراد محروم جامعه (نیز رجوع کنید به سطور آخر مقاله)؛ 3) معاونت اموال و داراییها، مسئول ادارة همة امور مربوط به اموال منقول و غیرمنقولِ متعلق به بنیاد، ازمرحلة شناسایی تا مرحلة تملک و سپس بهره‌برداری. این معاونت مؤسسات ذیل را زیر پوشش دارد: دفتر تحقیق و استرداد، مأمور شناسایی اموال منقول و غیرمنقول محکومان دادگاههای انقلاب اسلامی تا مرحلة تنفیذ احکام و درآمدن به مالکیت بنیاد؛ مؤسسة اموال منقول، مأمور جمع‌آوری، نگهداری و ادارة اموال منقول خاندان پهلوی و وابستگان به آنها (از قبیل اشیای عتیقه، فرشهای نفیس، جواهرات)؛ مؤسسة املاک و مستغلات، عهده‌دار ادارة امور بیمه املاک و مستغلات بنیاد در سطح کشور؛ بنیاد علوی، برای رسیدگی به املاک بنیاد * پهلوی؛ مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران، برای پژوهش در زمینة تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فکری تاریخ معاصر ایران و ارائة خدمات به پژوهشگران در این حوزه («مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران»، ص 271)؛ و مؤسسة مالی و اعتباری بنیاد، مؤسسه اقتصادی و غیرانتفاعی (رفیق‌دوست، ش 73 و 74، ص 1)؛ 4) معاونت امور مجلس و حقوقی، مسئول رسیدگی به پرونده‌های بلاتکلیف، اموال توقیفی و تحت سرپرستی یا دارای احکام معارض و نیز ایجاد ارتباط لازم با مجلس شورای اسلامی و کمیسیونهای ذیربط.علاوه بر معاونتها، این سازمانهای تخصصی اقتصادی نیز از واحدهای تابعة بخش اقتصادی است: سازمان صنایع، معادن و فرآورده‌های نفتی که تا 1374ش، 120 شرکت صنعتی، از جمله نساجی (25%)، نوشابه‌سازی (44%) و تولید الیاف (30%) در اختیار داشت، در بخشهایی از صنعت کشور سهم قابل ملاحظه‌ای دارد. این سازمان تأمین‌کنندة عمدة منابع مالی برنامه‌های ویژة جانبازان است (همو، ش 63 و 64، همانجا)؛ سازمان کشاورزی که عمدة مراکز کشت و صنعت و اغلب دامداریهای بزرگ را تحت‌پوشش خود دارد (همانجا) تا 1371ش دارای دویست‌هزار هکتار زمین مرغوب مشتمل بر 222 مزرعة کشاورزی (در قالب 49 شرکت و مؤسسه)، بیست‌هزار هکتار باغِ 260 قطعه‌ای (در قالب 41 شرکت و مؤسسه)، دهها مرغداری و دامپروری شامل چهار هزار رأس دام (در قالب 25 شرکت و مؤسسه) و چند کشتی ماهیگیری بوده است (آیت‌الله‌زاده، ص 5ـ6)؛ سازمان عمران و مسکن که تا 1371ش، 37 شرکت ساختمانی و مقاطعه‌کاری در زمینه‌های ساختمانی، عمرانی، پیمانکاری، خدماتی و تولیدی در اختیار داشته است به حل‌وفصل مسائل مالی و اختلافات بین بنیاد و وزارت مسکن و شهرسازی، انجام رساندن طرحهای نیمه‌کارة شرکتهای زیرپوشش، توافقهای جدید با شهرداری دربارة زمینهای متعلق به بنیاد، مذاکره با شرکتهای خارجی ساختمانی و عمرانی، می‌پردازد؛ سازمان سیاحتی و تفریحی که بر ادارة هتلها، واحدهای تفریحی، خدمات مسافرتی و نیز مجتمع بین‌المللی ایرانگردی و جهانگردی آزادی (آیتو) و مؤسسات انتشاراتی و تبلیغاتی نظارت دارد. بیشتر هتلهای ممتاز، مراکز تفریحی و ورزشی کشور تحت‌پوشش این سازمان است (رفیق‌دوست، ش 63 و 64، همانجا؛ غمخوار،ص 3)؛ سازمان حمل‌ونقل دریایی و جاده‌ای که خدمات حمل‌ونقل در داخل و خارج از کشور را به‌عهده دارد. این سازمان حجم قابل ملاحظه‌ای از حمل‌ونقل کالا (3 میلیون تن‌بار در سطح بین‌المللی در 1373 ش و تا 20 الی 25% کل واردات کشور در 1370 ش) را انجام می‌دهد. همچنین، از 1373 ش خط هوایی «بنیاد ایر» با ده فروند هواپیما آغاز به کار کرده است (رفیق‌دوست، ش 63 و 64، همانجا؛ بنیاد ، ش 1، ص 3)؛ سازمان بازرگانی که از طریق واردات، موادغذایی و صنعتی مورد نیاز کشور را تأمین می‌کند (رفیق‌دوست، ش 63 و 64، همانجا).بخش امور جانبازان . که زیرنظر قائم‌مقام ریاست بنیاد در امور جانبازان اداره می‌شود و عهده‌دار ارائة خدمات لازم به جانبازان در معاونتهای ذیل است: معاونت بهداشت و درمان، که بهره‌گیری مطلوب از توان پزشکی داخل و خارج کشور برای درمان جانبازان، برنامه‌ریزی امور ویژة جانبازان از طریق تأسیس مراکز ضایعات نخاعی، بهداشت روانی، مراقبت از آسیب‌دیدگان از سلاحهای شیمیایی، و کارگاههای تولید وسایل و ابزارهای توانبخشی، از وظایف اصلی آن است؛ معاونت آموزش و اشتغال، که وظیفة آموزش عملی و فنی جانبازان در سطوح مختلف تحصیلی و فراهم آوردن زمینه‌های اشتغال آنان را برعهده دارد؛ معاونت امور فرهنگی، اجتماعی و هنری، که با مدیریتهای گوناگون نیازهای فرهنگی جانبازان را تأمین می‌کند؛ معاونت برنامه‌ریزی و هماهنگی، که وظیفة آن تدوین و ارائة برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت در زمینة ارائة خدمات به جانبازان و هماهنگی فعالیتهای بنیاد در سطح استانی است؛ معاونت پشتیبانی و خدماتی مهندسی، که عهده‌دار خدمات پشتیبانی، رفاهی و فنی جانبازان و کارمندان بنیاد است و نظارت بر نحوة توزیع کالاها و ملزومات موردنیاز جانبازان از جمله فعالیتهای آن است؛ معاونت مالی و اداری امور جانبازان که مسئولیت ارائة خدمات مالی و اداری به همة معاونتها و واحدهای تابع بنیاد را در امور جانبازان برعهده دارد.در ساختار تشکیلاتی بنیاد، مدیریت روابط عمومی که از سایر بخشها و معاونتها مستقل است، فعالیتهای ارتباطی و انتشاراتی و تبلیغاتی را به‌عهده دارد. در سال 1376، در اساسنامة بنیاد اصلاحاتی صورت گرفت و معاونت امور محرومان و مستضعفان بخش مستقلی شد.منابع: حسین آیت‌الله‌زاده، «نگاهی به عملکرد و برنامه‌های سازمان کشاورزی بنیاد» (مصاحبه)، ش 5 (مهر 1371)؛ بنیاد ، سال 9، ش 111 (آبان 1367)، ش 112 و 113 (آذر 1367)، ش 115 (اسفند 1367)، ش 1 (مرداد 1371)، ش 3 (شهریور 1371)؛ روح‌الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفة نور ، ج 7، تهران 1372 ش؛ محسن رفیق‌دوست، «ایران امن‌ترین مکان برای سرمایه‌گذاری است» (مصاحبه)، بنیاد ، ش 63 و 64 (اردیبهشت 1374)؛ همو، «شکستن انحصار بانکداری موجب رقابت سالم می‌شود» (مصاحبه)، بنیاد ، ش 73 و 74 (مهر 1374)؛ اکبر غمخوار، «برنامه‌های سازمان سیاحتی برای احداث هتلهای جدید و جلب توریست» (مصاحبه)، بنیاد ، ش 3 (شهریور 1371)؛ «مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران: اهداف و عملکرد آن»، تاریخ معاصر ایران ، سال 1، ش 1 (بهار 1376).
