بنیاد شهید انقلاب اسلامی ، از نهادهای انقلاب اسلامی برای رسیدگی به خانوادة شهدا، مفقودان و اسرا. بنیاد شهید انقلاب اسلامی بر اساس فرمان امام خمینی (ره) در 1358 ش به سرپرستی مهدی کروبی، تأسیس شد. این فرمان که شامل ده مادّه بود خطاب به شورای انقلاب * و دولت موقت صادر شد. بر اساس این فرمان فعالیتهای بنیاد شهید بر تأمین نیازهای فرهنگی، اقتصادی، بهداشتی و درمانی، خدماتی و تبلیغاتی خانوادة شهدا و جانبازان انقلاب متمرکز بود (بنیاد شهید انقلاب اسلامی، 1364 ش، ص 11ـ13).در خرداد 1359 شورای انقلاب الحاق بنیاد شهید به سازمان بهزیستی را تصویب کرد. با آغاز حملة عراق به ایران، در شهریور 1359، که به جنگ تحمیلی هشت ساله انجامید، بر مسئولیتهای این بنیاد افروده شد. از آن رو با تصویب مجلس شورای اسلامی، در دی 1359، بنیاد شهید از سازمان بهزیستی منتزع و به صورت نهادی انقلابی، وابسته به نخست وزیری، درآمد که سرپرست آن با پیشنهاد نخست‌وزیر و تأیید مقام رهبری تعیین می‌شد (همان، ص 18ـ19؛ سازمان بهزیستی کشور، ص 16،23). در 1367 ش به فرمان امام خمینی (ره)، امور جانبازان از بنیاد شهید جدا شد و به بنیاد مستضعفان واگذار گردید. در 1371 ش به پیشنهاد رئیس جمهور وقت و تأیید مقام رهبری، محمدحسین رحیمیان به سرپرستی بنیاد شهید منصوب شد (بنیاد شهید انقلاب اسلامی، 1376 ش الف ، ص 7).برای تأمین هدفهای بنیاد بر اساس فرامین امام واحدهای مختلفی در بنیاد شهید مرکز ایجاد شده است. مهمترین آنها عبارت‌اند از: دفتر سرپرستی، واحد روابط عمومی و امور بین‌الملل، واحد فرهنگی، امور تهران و شهرستانها، واحد مسکن، دایرة ازدواج، مرکز پزشکی، واحد اداری ـ مالی، واحد حل اختلاف، واحد پیگیری و بازرسی و سازمان اقتصادی (همو، 1364 ش، ص 16ـ17).بودجة بنیاد شهید در 1361 ش از سهم امام و بودجة دولت تأمین می‌شد و در 1364 ش با درخواست سرپرست وقت بنیاد شهید، و موافقت امام خمینی (ره) بخشی از اموال مصادره‌ای برای تأمین هزینه‌های مالی در اختیار بنیاد قرار گرفت (همان، ص 21، 195). 80% بودجة این بنیاد از محل بودجة دولت و 20% از محل منابع اقتصادی بنیاد تأمین شده است. 66% از اعتبارات بنیاد از محل بودجة دولتی برای حقوق خانواده‌های شاهد، 24% برای فعالیتهای فرهنگی آموزشی و 10% برای هزینه‌های ستادی صرف شده است (همو، 1376 ش الف ، ص 9).در 1367 ش در پی تغییراتی در واحد امور اقتصادی بنیاد شهید، «سازمان اقتصادی بنیاد شهید انقلاب اسلامی» تشکیل شد. این سازمان عهده‌دار حدود 180 شرکت و کارخانه در زمینه‌های صنعتی، تجاری، ساختمانی و کشاورزی است (همو، 1370 ش، ص 449). «شرکت سرمایه‌گذاری شاهد» در 1364 ش با سرمایة اولیة صد میلیون ریال، از امکانات مالی 150هزار نفر از فرزندان شاهد و به کارگیری پس‌اندازهای آنان به صورت شرکت سهامی خاص تأسیس شد. این شرکت در بخشهای تولید، صنعت، بازرگانی، کشاورزی، بازار بورس و سهام فعالیت می‌کند. «سازمان اقتصادی کوثر و مجتمعهای فرهنگی سیاحتی کوثر»، یکی دیگر از سازمانهای اقتصادی وابسته به بنیاد شهید است که در 1372ش برای بهره‌برداری مطلوب و توسعة فضاهای فرهنگی، سیاحتی، تفریحی و ورزشی ایجاد شد. این سازمان دارای اردوگاههای تفریحی، مهمانسرا، هتل، مجتمع فرهنگی، سینما و چاپخانه است و در بخش اقتصادی عهده‌دار 190 شرکت و مؤسسة تجاری، صنعتی، تولیدی و فنی است که در زمینة تولیدی، خدماتی، بازرگانی و عمران فعالیت دارد. «سازمان پزشکی شفا» نیز از سازمانهای اقتصادی وابسته به بنیاد شهید است که در زمینة پزشکی در داخل و خارج از کشور فعالیت می‌کند و چهار بیمارستان، هفت کلینیک تخصصی، چهارده داروخانه و بیش از پنجاه درصد سهام یک کارخانة داروسازی را در اختیار دارد (همو، 1376 ش الف ، ص 18ـ23، همو، 1376ش ب ، ص39). «سازمان اموال و املاک» بنیاد شهید، طی حکم شمارة 2336 دادگاههای انقلاب در 1360 ش زیر نظر سرپرست بنیاد شهید برای سرپرستی و استفاده از املاک و مستغلات مصادره‌ای ایجاد شد (همو، 1370 ش، ص 190ـ199). این سازمان امروزه عهده‌دار نگهداری، اجاره و فروش این املاک است که درآمد آن بخش مهمی از بودجة داخلی بنیاد را تأمین می‌کند (همو، 1376 ش الف ، ص 24).یکی از وظایف مهم بنیاد شهید رسیدگی به امور فرهنگی فرزندان شهداست. پس از فرمان امام مبنی بر رسیدگی به امور فرزندان شاهد، طرح «شاهد» با همکاری وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، فرهنگ و آموزش عالی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شکل گرفت. بنابراین طرح، «مدارس شاهد» برای ارائة خدمات مناسب پرورشی و آموزشی راه‌اندازی شد که تا سال 1376 ش 716 مدرسه را شامل شده است. در مناطقی که امکان راه‌اندازی مدارس شاهد نباشد، فرزندان شاهد تحت پوشش طرح پراکندة شهری و روستایی قرار می‌گیرند و از امکانات پرورشی و آموزشی طرح شاهد برخوردار می‌شوند. همچنین در بخش آموزش عالی با اختصاص سهمیة ویژه در دانشگاه و تأسیس دانشگاه شاهد در 1369 ش تسهیلات لازم برای خانوادة شهدا فراهم آمد. امروزه دانشگاه شاهد با هشت دانشکده در 24 رشتة مختلف فعال است و برای فراهم آوردن امکانات مناسب فرهنگی برای خانوادة شهدا 121 کانون شاهد در سراسر کشور ایجاد شد. واحد مسکن بنیاد شهید برای تأمین مسکن خانوادة شهدا از طریق ساخت مسکن، تحویل زمین، پرداخت وام مسکن و وام اضطراری، اسکان در ساختمانهای مصادره‌ای، تعمیر مسکن، پرداخت اجاره بها و تأمین مصالح ساختمانی فعالیت می‌کند (همو، 1364 ش، ص 62، 137، 178ـ 179، 284؛ همو، 1370 ش ، ص 20، 40، 51؛ همو، 1376 ش الف ، ص 9، 14ـ15، 1376 ش ب ، ص14، 17، 29).بنیاد شهید برای زنده داشتن یاد شهدا و ترویج فرهنگ شهادت، به چاپ و نشر کتاب و انتشار نشریاتی مانند مجلات شاهد و کودک و نوجوان ، مجلة تخصصی زمینه و چکاوک و مجلات علمی تخصصی دانشگاه شاهد، جمع‌آوری و تدوین وصایا و آثار ادبی و هنری به جای مانده از شهدا و تأسیس موزة شهدا اقدام کرده است. همچنین گروه شاهد سیمای جمهوری اسلامی با تهیة فیلم و مجموعه‌های تلویزیونی اهداف فرهنگی بنیاد را پیش می‌برد (همو،1364 ش، ص 145، 203؛ همو، 1370 ش، ص 66؛ همو، 1376 ش الف ، ص 13،17).برای بیان مواضع رسمی بنیاد،انعکاس فعالیتهای بنیاد و همکاری با دفاتر نمایندگی نهضتهای آزادیبخش اسلامی مستقر در داخل کشور، واحد امور بین‌الملل و روابط عمومی بنیاد شهید انقلاب اسلامی تشکیل شده است. از 1361 ش، برای رسیدگی به خانوادة شهدای جنگ با اسرائیل و فالانژهای لبنان در دمشق و بعلبک و سپس در بیروت شعبه‌هایی تأسیس شد و کمکهای مالی، پزشکی و فرهنگی از سوی کمیتة امداد امام و بنیاد شهید در اختیار این خانواده‌ها قرار گرفت (همو، 1364 ش، ص 44، 85، 105، 133، 195ـ196؛ همو، 1376 ش الف ، ص 14).در 27 خرداد 1377،اساسنامة بنیاد شهید انقلاب اسلامی به تصویب مجلس شورای اسلامی و در ششم تیر 1377 به تأیید شورای نگهبان رسید. طبق این اساسنامه بنیاد شهید دارای شخصیت حقوقی مستقل و از نهادهای عمومی غیر دولتی است که تحت نظر رئیس جمهور و نظارت عالیة مقام رهبری قرار دارد (فصل اول، مادة 1). مادة سوم این اساسنامه به شرح وظایف و اهداف بنیاد منطبق بر فرمانِ ده ماده‌ای امام پرداخته است. مادة 6 و 7 داراییها و منابع مالی بنیاد را شرح می‌دهد که عبارت است از: کمکهای رهبری، کمکها و اعتبارات مصوّب در بودجة عمومی کشور و درآمدهای ناشی از فعالیتهای اقتصادی بنیاد (رجوع کنید به سطور پیشین). طبق مواد 8و9 ارکان بنیاد شهید عبارت است از: هیئت امنا، نمایندة ولی فقیه و رئیس بنیاد شهید. هیئت امنا از رئیس جمهوری (رئیس هیئت امنا)، نمایندة ولی فقیه، رئیس بنیاد، یک وزیر، رئیس سازمان برنامه و بودجه و دو فرد بصیر در امور فرهنگی ـ اقتصادی تشکیل می‌شود. طبق مادة 10، وظیفة هیئت امنا، تصویب خط مشی کلی، تصویب برنامه و بودجه و تصویب صورت حساب سالانه است. وظایف نمایندة ولی فقیه بر اساس مادة 11 عبارت است از: برنامه‌ریزی فرهنگی خانواده‌های شاهد، تطبیق دستورالعملها و آیین‌نامه‌ها با موازین شرعی و فرامین رهبری، اتخاذ تصمیم دربارة اداره و مصرف درآمدهای حاصله از فروش املاک بنیاد و سازمانهای اقتصادی وابسته به بنیاد شهید که شرعاً تصرف آنها با اجازة ولی فقیه صورت می‌گیرد. طبق مادة 12 نیز رئیس بنیاد بالاترین مقام اجرایی این نهاد است که به پیشنهاد رئیس جمهور با تأیید مقام رهبری و با حکم رئیس جمهور به مدت چهار سال منصوب می‌شود و مسئولیت ادارة بنیاد را دارد و وظیفة او تدوین خط مشی و آیین‌نامه، انجام امور مالی اداری و فرهنگی است.منابع: بنیاد شهید انقلاب اسلامی، آشنایی با بنیاد شهید انقلاب اسلامی ، دورة 2 (بهمن 1364)، دورة 5 (اسفند 1370)؛ همو، اساسنامة بنیاد شهید انقلاب اسلامی ، تهران 1377 ش؛ همو، بنیاد شهید انقلاب اسلامی در یک نگاه ، تهران 1376 ش الف ؛ همو، ویژه‌نامة افضل: نشریه داخلی بنیاد شهید انقلاب اسلامی ، تهران 1376 ش ب ؛ سازمان بهزیستی کشور، مجموعه قوانین بهزیستی کشور ، تهران 1376 ش.
