بنیاد پهلوی ، از بنیادهای مهمّ اقتصادی، فرهنگی وابسته به دربار پهلوی (بعد از انقلاب اسلامی: بنیاد علوی). پس از آنکه رضاشاه پهلوی (حک : 1304ـ1320 ش) ناچار به استعفا شد و از ایران تبعید گردید، موج اعتراض و نارضایتی علیه روشهای غاصبانة وی و فریاد دادخواهی برای بازپس گرفتن اموال و املاکی که در زمان او تصاحب شده بود، پدیدار شد و به مجلس و مطبوعات کشید (برای نمونه رجوع کنید به صورت مذاکرات مجلس شورای ملّی ، دورة دوازدهم قانونگذاری، ج 2، ص 777ـ 778؛ ترکمان، ص 101ـ 114). محمدرضا پهلوی (حک : 1320ـ1357 ش) در نخستین اقدامات خود برای جلوگیری از اوج گرفتن اعتراضات، و احتمالاً به توصیة محمدعلی فروغی، در جلسة سیام شهریور تمام املاک، مستغلات و کارخانجاتی را که از طریق پدرش به نام وی شده بود، به دولت واگذار کرد تا در عمران و آبادانی کشور و امورخیریه صرف شود و اگر کسانی باشند که نسبت به املاک، ادعای غبنی داشته باشند، پس از رسیدگی به شکایت آنها از محل همین املاک رفع ادّعا بشود ( سالنامة پارس ، بخش 1، ص 115). امّا بعد از گذشت 7 سال، دولت لایحهای به مجلس فرستاد که براساس آن بسیاری از آن املاک و مستغلات به مالکیت محمدرضا پهلوی بازمیگشت. این لایحه در 20 تیر 1328 در یک مادّة واحده به این ترتیب تصویب شد که اموال مزبور به نام «موقوفة خاندان پهلوی» نامیده و عواید ناشی از این داراییها صرف امور خیریه شود. محمدرضا پهلوی دستور تأسیس «سازمان املاک و مستغلات پهلوی» را جهت ادارة داراییهای مذکور صادر کرد ( گاهنامة پنجاهسال شاهنشاهی پهلوی ، ج 1، ص 569 ـ570، 595؛ دایرةالمعارف فارسی ، ذیل «پهلوی، بنیاد»). در 1337 ش به فرمان وی «بنیاد پهلوی» تأسیس شد و بخشی از مایملک شاه از مهمانخانهها، سهام کارخانهها، شرکتها و بانکها در اختیار این بنیاد قرار گرفت. این بنیاد جایگزین «سازمان املاک و مستغلات پهلوی» شد و در مهر 1340، شاه فرمان وقف دارایی بنیاد پهلوی به امور خیریه را صادر کرد ( ایرانشهر ، ج2، ص181؛ آوری، ج 3، ص152؛ بنیاد پهلوی، ص11). علاوه بر اینها، مبالغ هنگفتی از درآمد نفت، بهصورت اعتبارات بانکی، در اختیار بنیاد پهلوی قرار گرفت. گرچه اهداف این بنیاد، خیرخواهانه و در جهت توسعة آموزش و پرورش، اعطای بورس تحصیلی و از این قبیل مطرح میشد (بنیاد پهلوی، ص 7)، این بنیاد با داشتن 207 مؤسسة اقتصادی از قبیل شرکتهای ساختمانی، معدنی، کشاورزی، بیمه و بانک و هتلها و کازینوها (قمارخانهها) و کابارهها و مراکز فساد، سلامت نظام اقتصادی را برهم میزد و زمینة انحطاط اجتماعی و اخلاقی را بهوجود میآورد (مدنی، ج 2، ص 212ـ213؛ بنیاد پهلوی، ص 20ـ21؛ نجاتی، ج 1، ص 491ـ493؛ ابتهاج، ج 2، ص 550).محمّدرضا پهلوی، در آخرین ماههای سلطنتش، همزمان با اوجگیری انقلاب اسلامی، کلیة املاک اختصاصی خود را به بنیاد پهلوی انتقال داد. پس از پیروزی انقلاب، این بنیاد، به «بنیاد علوی» تغییر نام یافت و سرپرست آن در اسفند 1357 از سوی نخستوزیر دولت موقت، منصوب شد. با تصویب قانون ملی شدن بانکها و شرکتهای بیمه و بازرگانی در خرداد 1358، سهام بنیاد پهلوی در بانکها و شرکتهای ملی شده به تملک دولت درآمد. بعد از تأسیس «بنیاد مستضعفان» و ایجاد سازمانهای تخصصی آن، بخشهای مختلف بنیاد علوی، مانند کارخانهها و هتلها به سازمانهای تابعة بنیاد مزبور انتقال یافت و فقط املاک بنیاد پهلوی همچنان در اختیار بنیاد علوی ماند. سپس طبق حکم دادگاههای ویژة اصل 49 قانون اساسی، در بهمن 1374، کلیة اموال و املاک بنیاد علوی به مالکیت «بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی * » درآمد و این حکم به سازمان ثبت اسناد و املاک ابلاغ شد. از آن تاریخ، بنیاد علوی تنها با نام حقوقیِ «بنیاد علوی» باقی ماند و شرکت خدمات مهندسی و شهرسازی علوی، از شرکتهای تابعة بنیاد مستضعفان، با همکاری کارکنان بنیاد علوی، تصدی فروش آن املاک را به وکالت از سوی بنیاد مستضعفان برعهده گرفت. کار این شرکت، واگذاری عرصة املاک، با شرایط سهل، به کسانی است که مالک اعیانی آنها هستند (کاویانی، مصاحبة مورخ 7 بهمن 1377).منابع: پیتر آوری، تاریخ معاصر ایران از کودتای 28 مرداد 1332 تا اصلاحاتارضی ، ترجمة محمد رفیعی مهرآبادی، ج 3، تهران 1368ش؛ ابوالحسن ابتهاج، خاطرات ابوالحسن ابتهاج ، چاپ علیرضا عروضی، تهران 1371 ش؛ ایرانشهر ، تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، 1342ـ1343 ش؛ بنیاد پهلوی، کارنامة بنیاد پهلوی ، تهران 1346 ش؛ محمد ترکمان، «نگاهی به اموال منقول و غیرمنقول رضاشاه»، در تاریخ معاصر ایران: مجموعة مقالات ، کتاب هفتم، تهران: مؤسسة پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1374 ش؛ دایرةالمعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345ـ1374 ش؛ سالنامة پارس ، سال 17 (1321 ش)؛ احمد کاویانی، شرکت خدمات مهندسی و شهرسازی علوی، تهران، مصاحبه، 7 بهمن 1377؛ گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی : فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی ایران از 3 اسفند 2479 تا 30 اسفند 2535 ، ] تهران 1355 ش [ ؛ جلالالدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران ، قم 1361ـ 1362 ش؛ غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج سالة ایران: از کودتا تا انقلاب ، تهران 1371 ش؛
