حَرَم، محدوده ای پیرامون اماکن مقدّس اسلامی، به ویژه کعبه. واژه حرم، از ریشه ح رم (به معنای ممنوع بودن)، گاهی به معنای اهل و عیال یک شخص یا محل اقامتشان است، که آنها را از تعرض دیگران حفظ می کند (رجوع کنید به ابن اثیر، ذیل «دعمص»؛ ابن منظور، ذیل واژه؛ جبرتی، ج ۲، ص ۱۴۳؛ نیز رجوع کنید به حرم سرا*). در متون اسلامی، این واژه بیشتر در مورد مکانی گرداگرد اماکن مقدّس به کار می رود که ورود و حضور در آنها آداب ویژه ای دارد. مثلا واژگان حرم یا حرم اللّه یا حرم مکّی معمولا به منطقه ای در حریم خانه کعبه تا محدوده ای معین اطلاق می شود (رجوع کنید به جوهری؛ زبیدی، ذیل واژه). برخی حرم نامیدن محدوده این اماکن را به دلیل محترم بودن آنها یا حرمت انجام دادن برخی کارها در آنها دانسته اند (رجوع کنید به کردی، ج ۱، جزء۱، ص ۱۰۱؛ بروجردی، ج ۸، ص ۴۲۳).تعابیر حرم الرسول یا حرم نبوی درباره حرم پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم در مدینه به کار می رود. همچنین، ترکیب حرمین شریفین برای اشاره به دو حرم مکه و مدینه یا دو حرم نجف و کربلا یا دو حرم بیت المقدّس و الخلیل بسیار کاربرد دارد. گفتنی است در متون دینی، گاهی واژه حرم در معنایی مضیق تر یعنی درخصوص مسجدالحرام* یا مسجدالنبی، یا در مفهومی وسیع تر یعنی سرزمینی که مکه یا مدینه را دربرگرفته است، به کار می رود. همچنین اطلاق واژه حرم بر مدفن امامان شیعه (مشاهد مشرّفه) بسیار شایع است، مانند حرم حسینی (یا حائر حسینی*) درباره مرقد امام حسین علیه السلام و حرم رضوی درباره مرقد امام رضا علیه السلام (رجوع کنید به منهاجی اسیوطی، ج ۲، ص ۴۷۴؛ بحرانی، ج ۷، ص ۳۱۷ـ۳۱۸، ج ۱۱، ص ۴۵۵؛ زبیدی، همانجا؛ بغدادی، ج ۲، ستون ۵۴۱؛ آقابزرگ طهرانی، ج ۶، ص ۱۹۴، ج ۸، ص ۲۲۴، ج ۲۱، ص ۲۹۹).
حرم مکّی مهم ترین و شاخص ترین مصداق حرم است. به شخص منسوب به این حرم، حِرْمی (اهل حرم) و به کسی که وارد منطقه حرم می شود و احرام می بندد، مُحرِم گفته می شود. محدوده بیرونِ حرم را حِلّ نامیده اند (رجوع کنید به خلیل بن احمد؛ ابن اثیر؛ ابن منظور، ذیل واژه). حرمت و قداستِ حرم مکه قدمتی طولانی دارد. بنابر حدیثی منقول از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم، این منطقه از زمان خلقت آسمانها و زمین حرم شده و بر پایه حدیثی دیگر، دَحْوُالارض* (گسترش زمین) از حرم مکّی صورت گرفته است (رجوع کنید به فاکهی، ج ۲، ص ۲۷۰؛ ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۲۴۱؛ حرّعاملی، ج ۱۳، ص ۲۴۱ـ ۲۴۲؛ برای احادیث دیگر درباره منشأ و مراد از حرم بودن مکه رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۱۲۷؛ فاکهی، ج ۲، ص ۲۷۴ـ ۲۷۶؛ کلینی، ج ۴، ص ۱۹۵ـ۱۹۷؛ حرّعاملی، ج ۱۳، ص ۲۲۱، ۲۲۴).برخی مفسران ــبه استناد حدیثی از پیامبر اکرم که در آن حرم شدن مکه را به حضرت ابراهیم نسبت داده است ــ بر آن اند که پیش از حضرت ابراهیم، مکه مانند سایر سرزمینها بود و پس از رسالت آن حضرت و دعای او برای آنکه مکه سرزمینی امن باشد (بقره: ۱۲۶؛ ابراهیم: ۳۵)، حرمت و قداست یافت.برخی دیگر گفته اند که دعای ابراهیم تنها برای در امان بودن این سرزمین از حوادثی مانند خشکسالی و قحطی و زلزله بود و پیش از آن نیز آنجا محترم و مقدّس بود (محمدبن جریر طبری، ج ۱، ص ۵۴۲؛ طوسی، التبیان، ج ۱، ص ۴۵۶؛ طبرسی، ج ۱، ص ۳۸۷). شماری نیز احتمال داده اند که با دعای حضرت ابراهیم، حرمت حرم پس از مدتی مهجور بودن، احیا شده یا پس از رسالت وی، رعایت کردن حرمت حرم واجب شده است (رجوع کنید به محمدبن جریر طبری، همانجا؛ فاسی، ج ۱، ص ۱۳۹؛ اسدی مکی، ص ۱۸۳).پیش از اسلام، مردم عرب با محدوده حرم آشنا بودند و با خودداری از جنگ و خون ریزی و قصاص قاتلان در محدوده حرم، به پیروی از سنّت حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام، حرمت آن را نگاه می داشتند و ازاین رو مکه را بَکّة (جایی که گردن ستمگران را می شکند)، بَسّاسة (جایی که فاسقان و کافران را از خود می راند) و صِلاح (محل امن) نیز می نامیدند (ابن هشام، قسم ۱، ص ۱۱۴؛ ماوردی، ص ۲۴۶ـ ۲۴۸؛ طوسی، التبیان، ج ۴، ص ۳۲؛ ابن جوزی، ج ۲، ص ۳۲۱). برخی اعراب هنگام ورود به حرم مکّی با این استدلال که در لباس خود مرتکب گناه شده اند، آن را درمی آوردند و برخی از یهودیان کفشهای خود را به احترام حرم برمی کندند. حواریان مسیح علیه السلام نیز هنگام رسیدن به حرم، برای تکریم و بزرگداشت آن، پیاده راه پیمودند (رجوع کنید به فاکهی، ج ۲، ص ۲۶۷؛ یاقوت حموی، ذیل «الأَنواط»؛ احمدبن عبداللّه طبری، ص ۱۶۹؛ فاسی، ج ۱، ص۱۴۰). قداست منطقه حرم پس از اسلام نیز تداوم یافت. مثلاً صحابیان پیامبر از ارتکاب گناه در حرم پرهیز و یکدیگر را از آزار دادن و مزاحمت دیگران منع می کردند و حتی به علت هراس از شکسته شدن حرمت حرم، از اقامت در آن خودداری می کردند (فاکهی، ج ۲، ص ۲۵۹، ۳۰۵).واژه حرم در چند آیه قرآن ذکر شده است که مفسران مراد از آن را در بیشتر موارد، حرم مکّی شمرده اند (رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۸، ص ۱۶۵؛ قرطبی، ج ۱۳، ص ۳۶۴؛ طباطبائی، ج ۶، ص ۲۷۱). شماری از مفسران مراد از مسجدالحرام و مقام ابراهیم و کعبه و مکه را در برخی آیات، محدوده حرم دانسته اند (رجوع کنید به جصاص، ج ۱، ص ۸۸، ج ۳، ص ۲۵۳، ۳۱۷؛ شریف رضی، ص ۱۸۰؛ طوسی، التبیان، ج ۶، ص ۴۴۶، ج ۸، ص ۱۶۵؛ زرکشی، ۱۴۰۸، ج ۲، ص ۲۶۶؛ طباطبائی، ج ۳، ص ۳۱).در آیات متعدد (از جمله قصص: ۵۷؛ عنکبوت: ۶۷)، سرزمین یا حرم مکه امن خوانده شده است (حَرَمآ آمِناً). در شماری از آیات، دعای حضرت ابراهیم علیه السلام برای اینکه خداوند سرزمین مکه را امن قرار دهد، ذکر شده است (رجوع کنید به بقره : ۱۲۶؛ ابراهیم: ۳۵). در آیه ۱۲۵ سوره بقره، وصف امن برای «البَیت» آمده که برخی مفسران مراد از آن را حرم مکه دانسته اند. درباره آنکه مراد از امنیت حرم در قرآن چیست، در احادیث و تفاسیر آرای گوناگونی مطرح شده است. برخی مفسران این تعبیر را از باب اخبار و حاکی از واقعیتی دانسته اند که در منطقه حرم وجود دارد. به بیان دیگر، مراد از آن را امنیت تکوینی ذکر کرده اند، یعنی در امان بودن منطقه حرم از حوادث ناگوار و عذاب دنیوی و اخروی (رجوع کنید به شریف رضی، ص ۱۸۲، ۱۹۰؛ طبرسی، ج ۲، ص ۷۹۹؛ قرطبی، ج ۴، ص ۱۴۱ـ ۱۴۲). در برخی احادیث نیز مراد از امنیت حرم، در امان بودن حیوانات آن از صدمه دیدن و شکار شدن به وسیله حیوانات دیگر و نیز کسانی که وارد آنجا می شوند، امنیت اهل حرم از قتل و غارت و مصونیت آنان از عذاب الهی در دنیا و آخرت و مانند اینها ذکر شده است (رجوع کنید به فاکهی، ج ۲، ص ۲۵۲؛ کلینی، ج ۴، ص ۲۲۶، ۵۲۸ـ ۵۳۰؛ اسدی مکی، همانجا؛ حرّعاملی، ج ۱۳، ص ۳۵).برخی مفسران مراد از امنیت حرم را امنیت تشریعی و آن را حاکی از فرمان الهی به رعایت کردن قداست حرم و احکام مربوط به آن دانسته اند، زیرا وقوع حوادثِ مخلّ امنیت، از قبیل جنگ و سیل و زلزله، در این منطقه انکارناپذیر است. البته به نظر آنان، شماری از آیات مزبور ناظر به تشریعِ احکامِ مربوط به محدودیتهای حرم در شرایع پیشین، از جمله شریعت حضرت ابراهیم علیه السلام، است (رجوع کنید به جصاص، ج ۱، ص ۸۸ـ ۸۹، ج ۲، ص ۲۷؛ شریف رضی، ص۶۵، ۱۹۲؛ قرطبی، ج ۴، ص ۱۴۰؛ طباطبائی، ج ۶، ص ۲۷۱، ج ۱۲، ص ۶۹). در برخی احادیث، مراد از امنیت حرم، مصادیقی از امنیت تشریعی و احکام مربوط به آن دانسته شده، مانند حرمت شکار حیوانات و سلب امنیت از آنان و حرمت اجرای حدود و قصاص بر جنایتکاری که در خارج از منطقه حرم مرتکب جنایتی شده است (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۱۳۸ـ۱۳۹؛ کلینی، ج ۴، ص ۲۲۶ـ ۲۲۷؛ ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۲۶۲؛ حرّعاملی، ج ۱۳، ص ۷۵، ۲۲۶). برخی مفسران مُفاد آیه ۹۷ سوره آل عمران را مربوط به ایمن بودن پناهندگان به حرم در زمان پیش از اسلام دانسته اند که در اسلام منسوخ شده است (محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۱ـ۱۲؛ شریف رضی، ص ۱۸۷؛ قرطبی، ج۲، ص۱۱۱، ج ۴، ص۱۴۰ـ۱۴۱). بنابر آیه ۵۷ سوره قصص، نیز خداوند ثمرات تمام سرزمینها را در مکه فراهم آورده است (رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۸، ص ۱۶۵؛ قرطبی، ج ۱۳، ص ۳۰۰).در احادیث، علاوه بر احکام مربوط به حرم، به ویژگیهایش و آداب حضور در آن اشاره شده است. طبق احادیث، محدوده حرم تا فراز آسمانهای هفت گانه و تا فرود زمینهای هفت گانه است و تا روز قیامت حرم باقی می ماند (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۱۲۴؛ جصاص، ج ۱، ص ۸۹؛ ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۲۴۵ـ ۲۴۶). شکستن حرمت حرم، موجب نفرین خدا و تمام پیامبران است (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۱۲۵). بنابر حدیثی، پیامبراکرم شفاعت خود را برای حج گزارنده ای که در حرم بمیرد، تضمین کرده است (رجوع کنید به کلینی، ج ۴، ص ۲۵۶؛ هیثمی، ۱۴۰۸، ج ۲، ص ۳۱۹؛ سیوطی، ج ۲، ص ۲۵۸).حدود منطقه حرم از دیرباز معهود بوده است؛ از این رو، درباره تعیین محدوده آن احادیث اندکی وجود دارد. طبق یکی از این احادیث، طول و عرض حرم یک برید* (چهار فرسخ) است و مسجدالحرام در مرکز آن قرار دارد (رجوع کنید به حرّعاملی، ج ۱۲، ص۵۵۵). بر پایه گزارشهای تاریخی، نخست حضرت ابراهیم علیه السلام طبق وحی و با راهنمایی جبرئیل، محدوده حرم را علامت گذاشت (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۱۲۸؛ فاکهی، ج ۲، ص ۲۷۳، ۲۷۵؛ کلینی، ج ۴، ص ۱۹۵ـ ۱۹۷؛ احمدبن عبداللّه طبری، ص ۶۵۲ـ ۶۵۳). در متون حدیثی و تاریخی، به نشانه هایی که محدوده حرم مکه را مشخص می کنند، اَعلام، اَنصاب، مَنار، مَعالم، اَزلام و اَمْیالِ حرم گفته شده است (رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۲، ص ۱۷۳ـ ۱۷۴؛ ابن اثیر، ذیل «علم»، «نور»؛ ابن منظور، ذیل «علم»؛ زبیدی، ذیل «نصب»، «حرم»).پس از حضرت ابراهیم، اسماعیل علیه السلام نشانه های حرم را بازسازی کرد. در عصر جاهلیت، عدنان بن اُدَد و قُصَیّبن کِلاب به این کار مبادرت کردند. قریش نیز در آغاز بعثت پیامبر نشانه های حرم را بازسازی کردند. پس از فتح مکه در سال هشتم، تمیم بن اسد خزاعی و اسودبن خلف قرشی زُهری، به دستور پیامبراکرم، نشانه های حرم را تعمیر و بازسازی نمودند. در ادوار بعد نیز کسانی به دستور برخی خلفا ــاز جمله عمربن خطّاب (سال ۱۷)، عثمان بن عفان (سال ۲۶)، معاویةبن ابی سفیان (حک: ۴۱ـ۶۰)، عبدالملک بن مروان (حک : ۶۵ـ ۸۶) و مهـدی عبـاسی (حک : ۱۵۸ـ۱۶۹)ــ نشانه های حرم را بازسازی و تکمیل کردند (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۱۲۸ـ۱۳۰؛ فاکهی، ج ۲، ص ۲۷۳ـ ۲۷۶؛ فاسی، ج ۱، ۱۰۶ـ۱۰۷؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۱، ص ۷۲، ۳۶۷، ج ۶، ص۵۰؛ مطر، ص ۱۹). پس از دوره مهدی عباسی، نشانه هایی که بر روی کوهها بودند بازسازی نشدند و تنها آنها که در راههای ورودیِ مکه (یعنی مسیرهای مدینه، یمن، عراق، طائف، جعرانه و جده) قرار داشتند، مرمت شدند (عبدالملک بن عبداللّه بن دِهیش، ص ۵۱ـ۵۲).در ادوار بعد نیز کسانی به بازسازی یا ساختن نشانه های حرم اقدام کردند، از جمله راضی عباسی در ۳۲۵؛ مظفربن ابوبکر، پادشاه ایوبی، در ۶۱۶؛ ملک مظفر یوسف بن عمر، حاکم یمن، در ۶۸۳؛ قایتبای محمودی، از پادشاهان چرکسهای مصر، در ۸۷۴؛ سلطان احمدخان اول عثمانی در حدود ۱۰۲۳؛ شریف زیدبن محسن، امیر مکه، در ۱۰۷۳؛ و سلطان عبدالمجید اول عثمانی در ۱۲۶۲ (فاسی، ج ۱، ص ۱۰۷؛ ابن فهد، ج ۲، ص ۳۸۶، ج ۳، ص ۱۱۷؛ عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش، ص ۵۲ـ۵۵).بازسازی نشانه ها در دوران آل سعود نیز ادامه یافت. عبدالعزیز، مؤسس سلطنت سعودی، در ۱۳۴۳ دو نشانه موجود در مسیر جده و پس از او، پسرش سعود در ۱۳۷۶/ ۱۳۳۶ش دو نشانه در منطقه شمیسی، در ۱۳۷۷/ ۱۳۳۷ش دو نشانه در مسیر طائف و در ۱۳۸۳/ ۱۳۴۲ش نشانه هایی را در سمت عرفه بازسازی یا بنا کردند. همچنین خالدبن عبدالعزیز دو نشانه در مسیر طائف و دو نشانه در مسیر قدیمی جده ساخت و فهدبن عبدالعزیز در ۱۴۰۴/ ۱۳۶۲ش دو نشانه جدید در وادی تنعیم بنا کرد (کردی، ج ۱، جزء۲، ص۱۰۰ـ۱۰۱؛ عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش، ص ۵۶ـ۶۲). در سالهای ۱۳۸۰/۱۳۳۹ش، ۱۳۸۴/۱۳۴۳ش و ۱۴۰۰/ ۱۳۵۹ش گروههایی از صاحب نظران برخی نشانه های حرم را بررسی کردند (عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش، ص ۶۳).برخی مورخان متقدم درباره محدوده حرم مکه به بحث و بررسی پرداخته اند، از جمله محمدبن عبداللّه اَزرقی (متوفی ح ۲۵۰) در أخبار مکّة و ما جاء فیها مِنَ الآثار، محمدبن اسحاق فاکهی (متوفی ۲۷۲) در أَخبارُ مکّة فی قَدیم الدَّهر وَ حَدیثِه و نیز مورخان دوره های بعد، مانند احمدبن عبداللّه طبری (متوفی ۶۹۴) در القِری لِقاصِدِ اُمِّ القُری، محمدبن احمد فاسی مکّی (متوفی ۸۳۲) در شِفاءُ الغَرام بِاَخْبارِ الْبَلَدِ الحَرام، و ابراهیم رفعت باشا (متوفی ۱۳۵۳) در مِرْآةُ الْحَرَمَین. اما کامل ترین اثر مکتوب درباره نشانه های حرم مکّی، کتابِ مصورِ الحرمُ المکّیُ الشَریف و الاَعْلامُ المُحیطَةُ بِه، تألیف عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش در ۱۴۱۵ است.در منابع مربوط به نشانه های حرم، تنها به فواصل نشانه ها در راههای اصلی مکه پرداخته شده و میزان آنها، به میل یا ذراع، ذکر شده است (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص۱۳۰ـ۱۳۱؛ فاسی، ج ۱، ص ۱۲۵؛ رفعت باشا، ج ۱، ص ۲۲۵؛ عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش، ص ۳۰۱). فاسی (ج ۱، ص ۱۱۱ـ۱۲۵) اقوال مختلف را در این باره ذکر کرده و علت اختلاف اقوال را امور گوناگونی دانسته است، از جمله اختلاف نظر درباره مبدأ اندازه گیریِ فواصل (که به نظر برخی درهای مسجدالحرام بوده است و به نظر شماری دیگر دروازه مکه، مانند بابُ الشَبیکه)، اختلاف نظر درباره طول دقیق هر میل و زراع، و دقت کردن یا نکردن در اندازه گیری با طناب و در نظر گرفتن پستی و بلندی زمین.عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش (ص ۳۰۱ـ۳۰۴) نشانه های حرم را ۹۳۴ عدد تخمین زده است. بیشتر این نشانه ها بر ۴۵کوهی که مکه را احاطه کرده است قرار دارد، زیرا علاوه بر اینکه مشاهده اَعلام موجود در بلندیها آسان تر است، ساختن آنها در زمینهای هموار، به دلایلی از جمله شنی بودن زمین، آنان را در معرض تخریب قرار می دهد. فاصله نشانه ها از یکدیگر پنجاه تا دویست متر است. عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش (ص ۸۴) فاصله آنها را تا مسجدالحرام با واحد متر محاسبه کرده است. مصالح به کار رفته در نشانه های نوساز، سنگ مرمر و سیمان و در نشانه های قدیمی، سنگ و گچ است. طبق محاسبات او (همانجا)، مساحتِ حرم مکه ۳۰۰،۵۵۰ مترمربع است (برای آگاهی از مکان نشانه ها و مشخصات تفصیلی آنها رجوع کنید به همان، ص ۹۱ـ ۲۹۸).در فقه برای حرم مکّی احکام خاصی مقرر شده که گاه خَصائص الحرم نامیده شده و برخی منابع احکامی را که از نوع ممنوعیت است، مَحْظُورت الحرم نامیده اند (رجوع کنید به ماوردی، ص ۲۵۹؛ کاسانی، ج ۲، ص ۴۴۶؛ ابن ظهیره، ص ۱۶۹؛ نراقی، ج ۱۳، ص ۲۹۷)؛ البته بیشتر فقها این احکام را به طور پراکنده در بخشهایی مانند نماز، حج، حدود و کفارات مطرح کرده اند.برخی از مهم ترین احکام خاص حرم مکّی عبارت اند از: ۱) جایز نبودن سکونت غیرمسلمانان در حرم طبق نظر تمامی فقها، و نیز حرمت ورود آنان به منطقه حرم به نظر همه فقها به جز ابوحنیفه (رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۵، ص۲۰۰؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۲۹). ۲) وجوب احرام بستن برای مسلمانانی که در هر موقع از سال قصد ورود به مکه را دارند در یکی از میقاتها، مگر برای کسانی که به طور مکرر به این منطقه تردد دارند، مانند رانندگان. شافعیان احرام را مستحب دانسته اند (رجوع کنید به طوسی، ۱۳۸۷، ج ۱، ص ۳۵۵؛ احمدبن عبداللّه طبری، ص ۶۴۱؛ خطیب شربینی، ج ۱، ص ۴۷۶؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۲۷؛ نیز رجوع کنید به اِحْرام*). ۳) حرمت کشتن حیوانات، به جز حیوانات اهلی (مانند شتر و گاو و گوسفند) و جانوران آزار رساننده (مانند عقرب و مار و افعی) در منطقه حرم (رجوع کنید به شریف رضی، ص ۱۸۲؛ علامه حلّی، ۱۴۱۴، ج ۷، ص ۲۷۲ـ۲۷۳، ۲۷۷ـ ۲۷۸؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۲۸ـ۳۲۹). ۴) ممنوع بودن شکار جانوران زمینی یا راهنمایی شکارچیان و آسیب رساندن به گیاهان در محدوده حرم، به استناد آیات (از جمله مائده: ۹۶) و احادیث (رجوع کنید به حرّعاملی، ج ۱۲، ص ۵۵۲ـ۵۵۷)؛ البته فقهای مذاهب مختلف مواردی را استثنا کرده اند، از جمله میوه درخت خرما، انواع سبزی، گیاه اِذْخِر (کاه مکه) و هر چیزی که انسان می کارد و پرورش می دهد (رجوع کنید به کاسانی، ج ۲، ص ۴۴۶، ۴۵۰ـ۴۵۲؛ نووی، ج ۷، ۴۹۴ـ۴۹۵؛ علامه حلّی، ۱۴۱۴، ج ۷، ص ۲۷۱، ۲۸۲، ۳۶۴ـ۳۶۹، ج ۸، ص ۲۵؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۲۸؛ نیز رجوع کنید به صید*). ۵) حرمتِ خوردن گوشت حیوانی که به گونه ای نامشروع در محدوده حرم شکار شده است (رجوع کنید به علامه حلّی، ۱۴۱۴، ج۷، ص۲۹۰؛ دسوقی، ج ۲، ص۷۸). ۶) حرمتِ جنگ و خون ریزی در منطقه حرم (رجوع کنید به ماوردی، ص ۲۶۰؛ طوسی، ۱۳۸۷، ج ۲، ص ۳) و نیز ممنوع بودن حمل اسلحه به نظر برخی فقها (رجوع کنید به نووی، ج ۷، ص ۴۷۱؛ کاشف الغطاء، ج ۲، ص ۴۵۶). هنگام فتح مکه (سال هشتم هجرت)، خداوند به پیامبراکرم تنها برای ساعتی اجازه نبرد داد. طبق احادیث و نیز گزارشهای تاریخی، تصمیم قطعی امام حسین علیه السلام برای خروج از مکه و حرکت به سوی کوفه، در روز هشتم ذیحجه ــکه آغاز موسم حج است ــ پیشگیری از ریخته شدن خون ایشان در منطقه حرم و شکستن حریم آن به دست مأموران خلیفه اموی بود، که دستور داشتند در یک غائله و با استفاده از ازدحام حاجیان امام را به قتل برسانند (رجوع کنید به یعقوبی، ج ۲، ص ۲۴۹؛ ازرقی، ج ۲، ص ۱۲۳ـ۱۲۶؛ فاکهی، ج ۲، ص۲۶۰ـ ۲۶۱، ۲۶۵، ۲۶۷؛ احمدبن عبداللّه طبری، ص ۶۳۵؛ مجلسی، ج ۴۴، ص ۱۸۵). ۷)ممنوع بودن خارج کردن ریگ و سنگ از محدوده حرم به نظر برخی فقهای شیعه و اهل سنّت (رجوع کنید به کاسانی، ج ۲، ص ۴۵۳؛ شهیداول، ج ۱، ص ۴۷۳). بیشتر شافعیان وارد کردن سنگ و خاک را از منطقه حِلّ به حرم نیز مکروه شمرده اند (فاسی، ج ۱، ص ۱۳۸). ۸) حرمت یا کراهت برداشتن اشیای گمشده در محدوده حرم (رجوع کنید به علامه حلّی، ۱۴۱۴، ج ۸، ص ۴۴۲؛ حرّعاملی، ج ۱۳، ص ۲۵۹ـ۲۶۲؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۲۹). ۹) ممنوعیت اجرای حد و قصاص در مورد کسی که در خارج از حرم مرتکب جنایت شده و به حرم پناه آورده است (به استناد قرآن رجوع کنید به آل عمران: ۹۷) و اِعمال برخی محدودیتها درباره او به نظر فقهای برخی مذاهب اسلامی، از جمله غذا ندادن به وی و خودداری از معامله با او، به منظور وادار کردنش به خروج از حرم و اجرای حد الهی در خارج از حرم. به نظر حنفیان و فقهای شیعه، جنایتکار در حرم، به سبب شکستن حرمت آن، از این مصونیت برخوردار نیست (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۱۳۹؛ علامه حلّی، ۱۴۱۴، ج ۸، ص ۴۴۱ـ ۴۴۲؛ ابن عابدین، ج ۲، ص ۲۵۶؛ خویی، ص ۱۸۴ـ۱۸۵؛ قس زحیلی، ج ۳، ص ۳۳۰). ۱۰) افزایش دیه در قتل عمد یا غیرعمد که در حرم صورت گرفته باشد، به میزان یک سومِ دیه کامل (کلینی، ج ۴، ص ۱۳۹؛ جصاص، ج۲، ص ۲۹۶؛ طوسی، ۱۴۰۷ـ ۱۴۱۷، ج ۵، ص۲۲۳؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۲۹). ۱۱) حرمت دفن مشرکان در منطقه حرم. شافعیان خارج کردن جسد مشرک را از حرم نیز لازم دانسته اند (رجوع کنید به شافعی، ج ۴، ص ۱۸۸؛ علامه حلّی، ۱۴۱۴، ج ۹، ص ۳۳۷؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۳۰). ۱۲) حرمت خرید و فروش یا اجاره خانه های حرم مکّی به طور کلی یا در موسم حج، به نظر برخی فقها، به استناد آیه ۲۵ سوره حج و احادیث (رجوع کنید به ابن قدامه، ج ۴، ص ۱۹ـ۲۰؛ حَطّاب، ج ۷، ص ۵۴۶؛ ابن عابدین، ج ۶، ص ۷۱۱؛ قس نووی، ج ۹، ص ۲۵۰؛ مقدس اردبیلی، زبدةالبیان، ص ۲۲۱).بیشتر فقها، با استناد به احادیث، ارتکاب برخی محرّماتِ حرم را موجب پرداختن کفاره دانسته اند، هرچند درباره میزان آن اختلاف نظر وجود دارد (رجوع کنید به نووی، ج ۷، ص۴۹۰ـ۴۹۱، ۴۹۶؛ علامه حلّی، ۱۴۱۴، ج ۷، ص ۲۶۶ـ۲۶۷، ۳۶۷، ۳۷۷ـ۳۷۸، ج ۸، ص ۲۵، ۶۲؛ حرّعاملی، ج ۱۳، ص ۱۳ـ۱۷). شماری از فقهای اهل سنّت تنها به حرمتِ تکلیفی قائل شده و ثبوت کفاره را نپذیرفته اند (ابن رشد، ج ۱، ص ۶۱۲، ۶۱۶، ۶۲۲). علاوه بر ممنوعیتهای شرعی که بر حضور در حرم مترتب است، ممنوعیتها و الزاماتی نیز برای کسانی که برای حج یا عمره احرام می بندند، مقرر شده است (رجوع کنید به احرام*).بر پایه احادیث، به سبب قداست ویژه حرم مکّی، کیفر گناهان و پاداش کارهای نیک در آن مضاعف است. حتی نیت انجام دادن گناه در حرم موجب مؤاخذه الهی است. در مقابل، بر انجام دادن برخی کارهای خیر و عبادات (مانند تلاوت قرآن، نماز خواندن و روزه گرفتن) در منطقه حرم تأکید شده و بنابر حدیثی، ثواب آن صد هزار برابر اماکن دیگر است (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۱۳۲؛ فاکهی، ج ۲، ص ۲۶۶؛ فاسی، ج ۱، ص ۱۳۱ـ ۱۳۲). فقها، به استناد احادیث، ورود به حرم با پای پیاده و بدون کفش، غسل کردن و وضو گرفتن پیش از ورود به حرم و پس از خروج از حرم، خوشبو ساختن دهان و خواندن دعاهای خاص را مستحب دانسته اند (رجوع کنید به علامه حلّی، ۱۴۱۴، ج ۸، ص ۷۹؛ خطیب شربینی، ج ۱، ص ۴۷۹؛ حرّعاملی، ج ۱۳، ص ۱۹۵ـ ۱۹۸؛ خلخالی، ج ۵، ص ۴۷۷ـ ۴۷۸). دفن مردگان در حرم نیز مستحب به شمار رفته است (رجوع کنید به حرّعاملی، ج ۱۳، ص ۲۸۷).به نظر بیشتر فقهای امامی و مالکی و حنفی، سکونت و مجاورت در مکه، به سبب ضعف ایمان مردم و قصور آنها در به جا آوردن احکام حرم، کراهت دارد. شافعیان و حنبلیان مجاورت را برای کسی که احتمال ارتکاب کارهای ممنوع در مورد او نمی رود، مستحب دانسته اند (علامه حلّی، ۱۴۱۴، ج ۸، ص ۴۴۲، ۴۴۷؛ ابن عابدین، ج ۲، ص ۱۸۷؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۲۲ـ۳۲۳). این اَعمال از جمله کارهای مکروه در حرم مکّی است: طلب کردن بدهی از مدیون، مگر آنکه مدیون بودن در داخل حرم واقع شده باشد؛ درخواست کردن چیزی از مردم در حرم؛ خواندن شعر؛ و ضرب و شتم خدمتکار (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۱۳۷؛ ابن بابویه، ۱۴۱۵، ص ۳۶۹ـ۳۷۰؛ حرّعاملی، ج ۱۲، ص ۵۶۴ـ۵۶۵، ج ۱۳، ص ۲۶۵، ۵۵۵).
حرم نبوی. این مکان، حرم مهم دیگری است که بر پایه احادیث و فتاوای فقهی، آداب و احکام خاصی دارد. بنابر حدیثی، پیامبراکرم شفاعت اهل مدینه را در روز قیامت برعهده گرفته است (رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۶، ص۳۷۰؛ مسلم بن حجاج، ج ۴، ص ۱۱۳). حنفیان به وجود حرم برای مدینه، به گونه ای که احکام خاصی داشته باشد، قائل نیستند (ابن عابدین، ج ۲، ص ۲۵۶؛ رفعت باشا، ج ۱، ص ۴۴۷). برخی فقهای معاصر شیعه نیز در حرم بودن مدینه، به گونه ای که در مورد مکه تعریف شده است، تردید دارند و این حدیث مشهور پیامبر اکرم را که حرم مدینه به شخص ایشان و حرم مکه به حضرت ابراهیم منتسب است (رجوع کنید به بخاری، ج ۵، ص۴۰؛ مسلم بن حجاج، همانجا)، به معنای لزوم حفظ حرمت نسبی این شهر یا حرمت مرقد مطهر آن حضرت تفسیر کرده اند. این فقها، برای احتیاط، برخی احکامِ حرم را برای مدینه قائل شده اند (رجوع کنید به حکیم، دلیل الناسک، ص ۴۹۳؛ خلخالی، ج ۵، ص ۵۱۳). برخی مالکیان و شافعیان، از جمله مالک بن انس، با استناد به احادیث مذکور و نیز از آن رو که مدینه موطن مهاجران و محل استقرار صحابیان بوده است، حرم نبوی را از حرم مکّی برتر شمرده اند (رجوع کنید به ابن عابدین، ج ۲، ص ۶۸۸)، ولی بیشتر فقها، جز مرقد حضرت رسول که برترین بقعه عالم معرفی شده است، حرم مکّی را برتر شمرده اند (رجوع کنید به طوسی، ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷، ج ۲، ص ۴۵۱ـ ۴۵۲؛ ابن عابدین، ج ۲، ص ۲۵۶؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۲۳؛ نیز رجوع کنید به مکه*؛ مدینه*).در برخی احادیث، حدود حرم نبوی به اندازه یک بَرید از هر چهار طرف معرفی شده است (رجوع کنید به طوسی، ۱۳۷۶ش، ج ۶، ص ۱۳؛ نووی، ج ۷، ص ۴۸۹؛ هیثمی، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۵۴). طبق حدیثی دیگر ــکه هم شیعه و هم اهل سنّت نقل کرده اند ــ حرم نبوی میان دو زمینِ پوشیده از سنگ سیاه (ما بَینَ لابَتَیها)، در مشرق و مغرب مدینه، قرار دارد (رجوع کنید به کلینی، ج ۴، ص ۵۶۴؛ نووی، ج ۷، ص ۴۸۷؛ احمدبن عبداللّه طبری، ص۶۷۰ـ۶۷۱). فقهای شیعه حدود حرم نبوی را طبق احادیث، از کوه عَیر (یا عایر) تا کوه وَعیر دانسته اند (رجوع کنید به ابن ادریس حلّی، ج ۱، ص ۶۵۱؛ بحرانی، ج ۱۱، ص ۳۰۲؛ نجفی، ج۲۰، ص ۷۵ـ۷۶؛ خلخالی، ج ۵، ص ۵۱۲)، اما برخی از فقهای اهل سنّت، به استنادِ احادیثی دیگر، مرز این حرم را از کوه عیر تا کوه ثور، که دوازده میل می شود، معرفی کرده اند. آنان عیر را در میقات و ثور را در پشت کوه اُحد دانسته اند (رجوع کنید به ابن قدامه، ج ۳، ص ۳۷۶؛ خطیب شربینی، ج ۱، ص ۵۲۹؛ بهوتی حنبلی، ج ۲، ص ۵۵۱). برخی دیگر، با توجه به وجود کوه ثور در مکه، به توجیه احادیث مذکور پرداخته و از جمله احتمال داده اند که راویان به اشتباه به جای اُحد، ثور را ذکر کرده اند یا نام پیشین احد، ثور بوده است (رجوع کنید به نووی، ج ۷، ص ۴۸۶؛ خطیب شربینی، همانجا). همچنین ممکن است مراد پیامبر اکرم فاصله ای معادل فاصله دو کوه عیر و ثور در مکه بوده یا خود حضرت مجازآ دو کوه موجود در مدینه را عیر و ثور نامیده است (رجوع کنید به ابن قدامه، ج ۳، ص ۳۷۰).مهم ترین آداب و احکام حرم نبوی عبارت اند از: استحباب ورود با غسل به حرم نبوی؛ استحباب مجاورت در مدینه؛ استحباب روزه گرفتن در برخی ایام هفته؛ حرمت آسیب رساندن به گیاهان و قطع درختان، به ویژه نهال درختان، مگر برای تغذیه چهارپایان؛ و حرمت شکار کردن حیوانات (رجوع کنید به ابن ادریس حلّی، ج ۱، ص ۶۵۱ـ۶۵۲؛ زرکشی، ۱۴۱۰، ص ۲۴۳ـ۲۴۵، ۲۶۱؛ گلپایگانی، ص۱۸۷، ۲۱۰؛ زحیلی، ج ۳، ص ۳۳۵ـ ۳۳۶). برخی فقهای متقدم اهل سنّت برای ارتکاب پاره ای از محرّمات حرم نبوی مجازات ذکر کرده اند (رجوع کنید به ابن قدامه، همانجا؛ احمدبن عبداللّه طبری، ص ۶۷۵ـ۶۷۶).
حرم امام حسین علیه السلام (حائر حسینی) نزد شیعیان بسیار مقدّس است. فقها درباره محدوده این حرم ــ که دارای احکام فقهی خاصی نیز هست (رجوع کنید به ادامه مقاله)ــ آرای گوناگونی دارند، از جمله محدوده مدفن آن حضرت و خاندان و یاران او جز حضرت عباس علیه السلام (رجوع کنید به مفید، ص ۱۲۶؛ ابن ادریس حلّی، ج ۱، ص ۳۴۲)، تمام شهر کربلا (ابن سعید، ص ۹۳)، و روضه مقدّس امام حسین (بحرانی، ج ۱۱، ص ۴۶۳؛ نراقی، ج ۸، ص ۳۱۶؛ حکیم، مستمسک، ج ۸، ص ۱۸۸؛ برای اقوال دیگر رجوع کنید به مجلسی، ج ۹۸، ص ۱۱۷؛ بحرانی، ج ۱۱، ص ۴۶۴؛ کلیدار، ص ۲۷؛ نیز رجوع کنید به حائر حسینی*) را جزو این محدوده دانسته اند.در حدیثی منقول از حضرت علی علیه السلام، کوفه حرم او خوانده شده است (رجوع کنید به کلینی، ج ۴، ص ۵۶۳؛ نیز برای نظر فقها درباره حرم بودن تمام شهر یا فقط مسجد کوفه رجوع کنید به بروجردی، ج ۸، ص ۴۱۶ـ۴۱۷؛ روحانی، ج ۶، ص ۴۲۸).از احکام اختصاصی حرم مکّی، حرم نبوی، مسجد کوفه و حائر حسینی به نظر مشهور فقهای شیعه، جواز و حتی استحبابِ خواندن نماز به صورت کامل (اِتمام) برای مسافر است، هرچند که خواندن نماز شکسته (قَصر) نیز برای او جایز است (رجوع کنید به طوسی، ۱۴۰۰، ص ۱۲۴؛ علامه حلّی، ۱۴۲۰ـ ۱۴۲۱، ج ۱، ص ۳۳۳؛ شهیدثانی، ج ۱، ص۷۸۷ـ ۷۸۸؛ حسینی مرعشی، ج ۱، ص ۴۵۳). فقها این اقوال را حاصل جمع احادیثی می دانند که بر تخییر میان قصر و اتمام در مکانهای چهارگانه دلالت دارند و احادیثی که دالّ بر مطلوب بودن اتمام نمازند (برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج ۴، ص ۵۲۴؛ طوسی، ۱۳۷۶ش، ج ۵، ص ۴۷۰ـ۴۷۵). در احادیث مذکور، تعبیراتی مانند «حرمین شریفین»، «مکه و مدینه» و «مسجدَین» آمده است (رجوع کنید به بحرانی، ج ۱۱، ص ۴۵۶ـ ۴۵۹) و از این رو، برخی فقها تنها در خود مسجدالحرام و مسجدالنبی حکم مذکور را جاری می دانند، نه در تمام قلمرو حرم مکّی و حرم نبوی (رجوع کنید به ابن ادریس حلّی، همانجا؛ علامه حلّی، ۱۴۱۲ـ ۱۴۲۰، ج ۳، ص ۱۳۲؛ شهیدثانی، ج ۱، ص ۷۸۷؛ بروجردی، ج ۸، ص ۴۱۱ـ۴۱۴).ابن بابویه (۱۴۱۵، ص ۲۶۲) به وجوب قصر در این اماکن قائل شده و آنها را واجد هیچ امتیازی ندانسته است. ظاهرآ این نظر مستند به ادله عامِ وجوب قصر نماز برای مسافر و نیز احادیثی است که در اماکن چهارگانه نماز قصر را واجب شمرده است (نراقی، ج ۸، ص ۳۰۹)، ولی سایر فقها با حمل این احادیث بر تقیه (رجوع کنید به بحرانی، ج ۲، ص ۴۴۱، ۴۴۸، ۴۵۲؛ نراقی، ج ۸، ص۳۱۰؛ بروجردی، ج ۸، ص ۴۰۶ـ ۴۱۰) و با استناد بر ادله دیگر این نظر را نپذیرفته اند (رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۴۱۵، همانجا؛ مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، ج ۳، ص ۴۲۴ـ۴۲۵؛ بحرانی، ج ۱۱، ص ۴۴۰ـ۴۴۲؛ نجفی، ج ۱۴، ص ۳۳۶). شماری از فقها نیز، از باب احتیاط، به شکسته خواندن نماز در این چهار حرم نظر داده اند (رجوع کنید به موسوی عاملی، ج ۴، ص ۴۶۸؛ میرزای قمی، ج ۱، ص ۷۳؛ نجفی، ج ۱۴، ص ۳۳۷؛ بهجت، ص ۵۹۹).برخی فقهای متقدم، از جمله ابن جنید اسکافی (ص ۸۹ـ ۹۰) و علم الهدی (ج ۳، ص ۴۷)، به وجوب خواندن نماز تمام برای مسافر در این چهار مکان و حتی حرم همه امامان شیعه علیهم السلام نظر داده اند (درباره شمول حکم مذکور به مَشاهد امامان شیعه رجوع کنید به بحرانی، ج ۱۱، ص ۴۳۸، ۴۶۵؛ بروجردی، ج ۸، ص۴۲۰ـ۴۲۱). ابن ادریس حلّی (همانجا)، علاوه بر حرم مکه و مدینه، تنها در حائر حسینی قائل به شمول این حکم شده است. فقهای شیعه این بحث را نیز مطرح کرده اند که آیا حکم تخییری مذکور تنها مسجد کوفه و حائر حسینی را دربرمی گیرد یا شامل تمام شهر کوفه و کربلا می شود (رجوع کنید به بروجردی، ج ۸، ص ۴۱۴ـ۴۲۰؛ روحانی، ج ۶، ص ۴۲۷ـ۴۲۸؛ نیز برای سایر احکام رجوع کنید به بروجردی، ج ۸، ص ۴۲۱ـ ۴۲۶). حنفیان ــکه مانند فقهای امامی به وجوب شکسته خواندن نماز به هنگام مسافرت قائل اندــ خواندن نماز کامل را در حرم مکّی پیروی از پیامبر اکرم شمرده و به سبب مضاعف بودن پاداش کارها در حرم، آن را بهتر از خواندن نماز شکسته دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به کاسانی، ج ۱، ص ۹۱ـ۹۲؛ ابن قدامه، ج ۲، ص ۱۰۷).احکام و آداب دیگری نیز در منابع فقهی شیعه برای این حرمها و حرم امامان شیعه (مشاهد مشرّفه) ذکر شده است، مانند حرمت ورود جُنُب و حائض به این مکانها (رجوع کنید به موسوی عاملی، ج ۱، ص ۲۸۲؛ قس نراقی، ج ۲، ص ۲۹۲)، حرمت نجس کردن آنها و وجوب رفع نجاست از آنها (رجوع کنید به طباطبائی یزدی، ج ۱، ص ۸۹ـ۹۰)، استحباب غسل پیش از ورود به این اماکن، مکروه بودن انتقال مردگان برای دفن به سرزمین دیگر، مگر به این مکانها (رجوع کنید به موسوی عاملی، ج ۲، ص ۱۵۲؛ طباطبائی یزدی، ج ۱، ص ۴۴۷)، و ممنوع بودن اجرای حد و قصاص در این حرمها (ابن ادریس حلّی، ج ۳، ص ۳۶۳ـ۳۶۴؛ قس خویی، ج ۲، ص ۱۸۴ـ۱۸۵).
منابع : علاوه بر قرآن؛ آقابزرگ طهرانی؛ ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش؛ ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱؛ ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴؛ همو، المقنع، قم ۱۴۱۵؛ ابن جنید اسکافی، مجموعة فتاوی ابن الجنید، تألیف علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۱۶؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛ ابن رشد، بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ ابن سعید، الجامع للشرائع، قم ۱۴۰۵؛ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناءالبیت الشریف، مکه ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛ ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ ابن فهد، اتحاف الوری باخبار ام القری، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه ]۱۹۸۳ـ? ۱۹۸۴[؛ ابن قدامه، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی، ]بی تا.[؛ ابن منظور؛ ابن هشام، السیرةالنبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، ]بیروت[: دارابن کثیر، ]بی تا.[؛ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش؛ احمدبن محمد اسدی مکی، اخبار الکرام باخبار المسجد الحرام، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛ یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش؛ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ]چاپ محمد ذهنی افندی[، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، تقریرات درس آیت اللّه خویی، ج ۸، ]قم[ ۱۳۶۷ش؛ اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶؛ محمدتقی بهجت، جامع المسائل، قم ۱۳۷۸ش؛ منصوربن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛ عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، بیروت: دارالجیل، ]بی تا.[؛ احمدبن علی جصاص، احکام القرآن، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴؛ اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ]بی تا.[، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش؛ حرّعاملی؛ اسماعیل حسینی مرعشی، اِجماعیات فقه الشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج ۱، ]قم[ ۱۴۱۹؛ محمدبن محمد حَطّاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵؛ محسن حکیم، دلیل الناسک، چاپ محمد قاضی طباطبایی، ]بی جا[ : مؤسسةالمنار، ]بی تا.[؛ همو، مستمسک العروة الوثقی، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛ محمدبن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، مع تعلیقات جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت : دارالفکر، ]بی تا.[؛ رضاخلخالی، معتمد العروة الوثقی، محاضرات آیت اللّه خویی، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰؛ خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵؛ ابوالقاسم خویی، مبانی تکملةالمنهاج، قم ۱۳۹۶؛ محمدبن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، ]بیروت[: داراحیاء الکتب العربیة، ]بی تا.[؛ ابراهیم رفعت باشا، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، ]بی تا.[؛ محمدصادق روحانی، فقه الصادق، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴؛ محمدبن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴؛ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛ محمدبن بهادر زرکشی، اعلام الساجد باحکام المساجد، چاپ ابوالوفا مصطفی مراغی، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹؛ همو، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛ سیوطی؛ محمدبن ادریس شافعی، الاُمّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت ]بی تا.[؛ محمدبن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت ]بی تا.[، چاپ افست قم ]بی تا.[؛ محمدبن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴؛ زین الدین بن علی شهیدثانی، الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛ طباطبائی؛ محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۹؛ طبرسی؛ احمدبن عبداللّه طبری، القری لقاصد ام القری، چاپ مصطفی سقا، بیروت ]بی تا.[؛ محمدبن جریر طبری، جامع؛ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت ]بی تا.[؛ همو، تهذیب الاحکام، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۷۶ش؛ همو، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷؛ همو، المبسوط فی فقه الامامیة، ج ۱ـ۲، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷؛ همو، النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰؛ عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش، الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵؛ حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰ـ۱۴۲۲؛ همو، تذکرةالفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ؛ همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰؛ علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، رساله :۳۰ جمل العلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰؛ محمدبن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹؛ محمدبن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، چاپ عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، ]بی تا.[؛ ابوبکربن مسعود کاسانی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، چاپ محمد عدنان بن یاسین درویش، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛ جعفربن خضر کاشف الغطاء، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، اصفهان: انتشارات مهدوی، ]بی تا.[؛ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛ عبدالحسین کلیدار، بغیةالنبلاء فی تاریخ کربلاء، چاپ عادل کلیدار، بغداد ۱۹۶۶؛ کلینی؛ محمدرضا گلپایگانی، مناسک الحج، قم ۱۴۱۳؛ علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، بغداد ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ مجلسی؛ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ فوزیه حسین مطر، تاریخ عمارةالحرم المکی الشریف الی نهایة العصر العباسی الاول، جده ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛ محمدبن محمدمفید، المُقْنِعَة، قم ۱۴۱۰؛ احمدبن محمد مقدس اردبیلی، زبدةالبیان فی احکام القرآن، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ]بی تا.[؛ همو، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشادالاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج ۳، قم ۱۳۶۲ش؛ محمدبن احمد منهاجی اسیوطی، جواهرالعقود و معین القضاة و المُوَقِعین و الشهود، چاپ مسعد عبدالحمید محمد سعدنی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛ محمدبن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰؛ ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، جامع الشتات، چاپ مرتضی رضوی، تهران ۱۳۷۱ش؛ محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۹۸۱؛ احمدبن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷؛ یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت: دارالفکر، ]بی تا.[؛ علی بن ابوبکر هیثمی، کشف الاستار عن زوائد البزار علی الکتب الستة، ج ۲، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛ همو، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ یاقوت حموی؛ یعقوبی، تاریخ.