حرزالدین آل

حِرزُالدین، آل، از خاندانهای علمی نجف در قرن دوازدهم تا چهاردهم. این خاندان به قبیله بنومُسلِم (از قبایل فرات) منسوب‌اند که نسب آن به شرف‌الدوله مسلم‌بن قریش عُقَیلی (از امرای موصل، متوفی 478) می‌رسد؛ از این‌رو، به مُسلِمی نیز شهرت دارند (رجوع کنید به آل‌محبوبه، ج 2، ص 164؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 18، ص 26، ج 20، ص 330). سرسلسله این خاندان و جد اعلای آنان، محمود ملقب به حرزالدین بود که برای تحصیل علوم دینی به نجف رفت و در آنجا اقامت گزید. نوه او، عبداللّه‌بن حمداللّه، نیز از عالمان دینی بود. شیخ عبداللّه سه فرزند به نامهای هیکل، علی و محمد داشت (آل‌محبوبه، همانجا؛ خاقانی، ج 10، ص 504).1) هیکل. وی در منطقه صقلاویه، در اطراف بغداد، دارای نوعی ریاست محلی و صاحب املاک کشاورزی بود و سرپرستی امورمالی برادرش، شیخ علی، را نیز برعهده داشت. وی را شخصی از خاندان آل‌بُدَیر، که از کارکنان او بود، به قتل رساند (حرزالدین، ج 2، ص 97ـ98، پانویس 2؛ آل‌محبوبه، همانجا).2) علی. وی در حدود 1182 در نجف به دنیا آمد. فقه و اصول را نزد موسی کاشف‌الغطاء، علی کاشف‌الغطاء و صاحب جواهر فراگرفت. او از نزدیکان و خاصان علی کاشف‌الغطاء به‌شمار می‌رفت (حرزالدین، ج 2، ص 96ـ98). علی حرزالدین دوبار پیاده به حج رفت و در آنجا از محضر عالمان دیگر بلاد، از جمله علمای افریقا و مغرب عربی، و نیز از کتابخانه‌های مکه بهره برد. وی در طب یونانی، نجوم، هیئت و طلسمات بسیار تبحر داشت. او در 1277 وفات کرد و در مقبره آل حرزالدین، در وادی‌السلام نجف، به خاک سپرده شد (همان، ج 2، ص 97، 100).برخی از آثار و تألیفات او عبارت‌اند از: قواعدالطب (کتاب‌الطب) که فرزندش، محمد، بخشی از آن را شرح کرده است؛ کتاب الشَّمْسَین، در علوم‌طبیعی، که نگارش آن را در مکه به پایان برده است؛ کتاب‌الخاتمة، شامل سه رساله در علم طب؛ انیس‌الزائرین، در ادعیه و زیارات؛ رساله‌هایی در نجوم، هیئت، طلسمات و ادعیه و کتابهایی در فقه و اصول که تحریرِ تقریرات استادانش بوده است (همان، ج 2، ص 98ـ99؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 17، ص 277). به گفته فرزندش محمد (ج 2، ص 99)، وی چند ماه قبل از وفات، نوشته‌های خود درباره علوم غریبه را، به سبب نگرانی از سوء استفاده دیگران از آنها، در رودخانه انداخت. فرزندان او، عبدالحسین، حسن، احمد، کاظم و محمد بودند (همان، ج 2، ص 100).الف) عبدالحسین، بزرگ‌ترین فرزند شیخ علی، در 1250 در نجف به دنیا آمد. مقدمات را از عمویش محمد و سطوح عالی فقه و اصول را از پدرش، شیخ مهدی کاشف‌الغطاء و ملاعلی تهرانی* فراگرفت (همان، ج 2، ص 31ـ32؛ تمیمی، ج 3، ص 104). وی در ادبیات و تاریخ و شعر تبحر داشت. دارایی خود را صرف فقرا و طلاب نیازمند می‌کرد و از مقبولیت بسیار، به‌ویژه نزد علما و بزرگان نجف، برخوردار بود. او در 1281 در نجف وفات کرد (حرزالدین، همانجا). آثارش عبارت‌اند از : کتاب‌الاَمالی در سه جلد: جلد اول در تاریخ، جلد دوم در امامت و جنگهای پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و سلم و جلد سوم در ادعیه و طلسمات؛ کتابی در علم نحو و رساله‌هایی در فقه، اصول، منطق، عروض و بدیع (همان، ج 2، ص 32؛ آل‌محبوبه، ج 2، ص 165).ب) حسن در 1258 در نجف متولد شد. مدت کوتاهی از درس شیخ مرتضی انصاری بهره برد و سپس در مجلس درس محمدحسین کاظمی حاضر شد. وی علاوه بر فقه و اصول، در علم حدیث، به ویژه فهم احادیث منقول، تبحر داشت. او باتقوا و سخاوتمند بود و دارایی خود را صرف فقرا و نیازمندان کرد. وی در 1304 در نجف وفات یافت (حرزالدین، ج 1، ص 231ـ 232؛ انصاری، ص 380). الجامع در علم حدیث، چندین کتاب فقهیِ استدلالی، کتابی در اصول عملیه، و رساله‌هایی در علم اصول، کلام، منطق و عروض از آثار اوست (حرزالدین، ج 1، ص 232).ج) احمد در 1265 در نجف به دنیا آمد و نزد پدر و برادرش حسن درس خواند. وی در ادبیات و تاریخ تبحر داشت و خانه‌اش در نجف محفل ادیبان و شاعران بزرگ بود. او در نجف دارای مقبولیت عام و همواره طرف مشورت بزرگان و رؤسای محلی آن شهر بود. وی در 1342 وفات کرد و در صحن حرم امام علی علیه‌السلام به خاک سپرده شد (همان، ج 1، ص 83ـ84).فرزندش مهدی در 1285 در نجف به دنیا آمد. وی نوه دختری شیخ علی خاقانی (رجوع کنید به خاقانی*، آل) بود. فقه و اصول را نزد عمویش محمد و دیگر عالمان آن زمان فراگرفت و در علم نحو و منطق و عروض صاحب نظر شد. او شعر نیز می‌سرود. وی به علت ابتلا به وبا در 1342 در نجف درگذشت. از مهدی حرزالدین کتابها و رساله‌هایی در فقه، اصول، حدیث، رجال و ادعیه برجای مانده است (حرزالدین، ج 3، ص 155ـ156).فرزند دیگر احمد، عبدالحسن حرزالدین بود. پس از آنکه انگلیسیها در 1333 بصره را تصرف کردند، وی برای شرکت در جهاد به بصره رفت و شهید شد. محمدسعید حَبّوبی* بر جنازه او نماز خواند. وی را در مقبره شهدای بصره به خاک سپردند (همان، ج 1، ص 84).د) کاظم، فرزند دیگر شیخ علی حرزالدین، ادیب بود. وی که سخت مورد علاقه پدرش بود، در جوانی و پیش از وفات پدرش درگذشت (همان، ج 2، ص 100).ه ) محمد، مشهورترین فرد خاندان حرزالدین، در 1273 در نجف متولد شد. در چهار سالگی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی و تربیت برادرانش، عبدالحسین و حسن، قرار گرفت. وی تحصیل علوم دینی را از نوجوانی آغاز کرد و به کمک هوش زیاد و حافظه قوی و پشتکار خود در مدتی کوتاه دروس مقدماتی را به پایان رساند (همان، ج 1، ص 232؛ خاقانی، ج 10، ص 505).وی نزد استادان متعددی فقه و اصول و کلام و دیگر علوم را فرا گرفت و از عالمان بسیاری اجازه روایت و گواهی اجتهاد دریافت کرد، که از آن جمله‌اند: محمدحسین کاظمی، فاضل ایروانی، ابراهیم‌بن محمد عزّاوی، میرزا حبیب‌اللّه رشتی، حسن‌بن عیسی فَرطوسی، حاج‌آقا رضا همدانی، سیدحسین‌بن مهدی قزوینی، میرزاحسین خلیلی تهرانی*، محمدطه نجف، آخوند خراسانی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی و عبداللّه مامَقانی (رجوع کنید به بحرالعلوم، ج 1، ص 142؛ حرزالدین، ج 1، ص128، 243، 255ـ256، 274، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص 6ـ8، ج 2، ص 20ـ21، 222، 328، 361ـ364؛ آل‌محبوبه، ج 2، ص 167؛ خاقانی، همانجا). به ‌گفته مرعشی نجفی (ص 134) وی صِحاح سِتّه را نیز از طریق سیدشکری آلوسی بغدادی روایت می‌کرد.شیخ محمد حرزالدین در بسیاری از علوم، از جمله فقه، اصول، حدیث، رجال و تراجم، ادبیات، تاریخ و سِیر، قرائت خط کوفی، طب، هیئت و علوم غریبه، تبحر داشت و شعر نیز می‌سرود (آل‌محبوبه، ج 2، ص 166؛ خاقانی، ج 10، ص 506ـ 507؛ برای نمونه اشعار او رجوع کنید به خاقانی، ج 10، ص 509ـ513). او حلقه درس مهمی داشت و شاگردان متعددی نزد او تربیت شدند یا از وی اجازه روایت گرفتند، که شماری از آنها عبارت‌اند از: محمدبن جعفرزاهد، جعفربن حسین استرآبادی، میرزاصادق خلیلی، محمدتقی و محمد فرزندان استادش میرزاحسین خلیلی تهرانی، سیدرضا هندی، سید ابوتراب نهاوندی، سیدمهدی‌بن علی غریفی و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی* (رجوع کنید به حرزالدین، ج1، ص283، 339ـ340، 372، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص 8ـ9، ج 2، ص 269، پانویس 1، ج 3، ص 235؛ خاقانی، ج 10، ص 506؛ مرعشی‌نجفی، ص 133).صراحت لهجه، بیان شیوا و جذاب، حسن خلق، تواضع، احسان به فقرا و نیازمندان، ساده‌زیستی و زهد و تقوا را از جمله ویژگیهای او در سلوک علمی و اخلاقی‌اش برشمرده‌اند (رجوع کنید به خاقانی، همانجا؛ حرزالدین، ج 1، همان مقدمه، ص 4ـ5). محمد حرزالدین در 1365 وفات کرد و در کنار خانه‌اش و مسجدی که در آن اقامه جماعت می‌کرد، در محله عماره نجف به خاک سپرده شد (آل‌محبوبه، ج 2، ص 168؛ خاقانی، ج 10، ص 507).شیخ محمد آثار و تألیفات بسیاری در علوم گوناگون داشت که به گفته نوه‌اش، محمدحسین حرزالدین (رجوع کنید به حرزالدین، ج 1، مقدمه، ص 9)، بالغ بر هفتاد اثر است. برخی از آنها عبارت‌اند از :کتاب‌المسائل که دوره کامل فقه استدلالی است، در سه جلد؛ الطهارة و انواعها، در دو جلد؛ کتاب الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس؛ احکام المَوْتی؛ مفتاح‌النجاة؛ مفتاح النجاح و مختصرالمفتاح، که رساله عملیه مختصر اوست و در 1343 در نجف به چاپ رسید؛ القواعدالفقهیة و قواعدالاحکام (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 21، ص 354؛ عواد، ج 3، ص 132؛ حرزالدین، ج 1، همان مقدمه، ص 10ـ12؛ قس آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 20، ص 330، که برخی از این آثار را جزئی از کتاب‌المسائل دانسته است).آثار اصولیِ مصادرالاصول؛ جامع‌الاصول و حاشیه بر برخی کتابهای اصولی، از جمله معالم‌الاصول حسن‌بن زین‌الدین، القوانین میرزای قمی و الرسائل شیخ مرتضی انصاری (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 21، ص 96؛ خاقانی، ج 10، ص 508ـ509؛ حرزالدین، همانجا).آثار کلامیِ الاحتجاج، الاحتجاج علی الکتابیینْ (یا علی‌الیهود و النصاری)، الاسلام و الایمان، الامامة، الغیبة که در آن به اثبات زنده بودن امام دوازدهم شیعه عجل‌اللّه تعالی فرجه‌الشریف پرداخته است و چند تن از علما بر آن تقریظ نگاشته‌اند (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 16، ص 175، ج 26، ص 30، 46؛ آل‌محبوبه، ج 2، ص 167ـ168؛ حرزالدین، ج 1، همان مقدمه، ص 10).همچنین حرزالدین درباره طب و هیئت و ریاضی قدیم و نیز علوم غریبه کتابها و رساله‌هایی نگاشته است، از جمله: الطب و اساس العلاج؛ کتاب‌الفوائد در طب یونانی، به فارسی؛ ایضاح التحریر، در هندسه، که شرحِ کتاب تحریر اصول اقلیدس* خواجه نصیرالدین طوسی است؛ نجاةالداعین و وسیلة الخاطئین، در ادعیه و طلسمات؛ مفاتیح الفوائد؛ شرح الدائرة الهندیة؛ و الاسرار النجفیة (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 11، ص 66، 124، ج 21، ص 306، 377، ج 24، ص 58؛ خاقانی، ج 10، ص 508ـ509؛ حزرالدین، ج 1، همان مقدمه، ص 11ـ12).وی در ادبیات نیز آثار متعددی دارد، از جمله المصادر الصرفیة، قواعداللغات، و وَشی‌البُرود که دیوان شعر اوست (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 9، قسم 3، ص 986، ج 25، ص 93؛ خاقانی، ج 10، ص 509؛ حرزالدین، ج 1، همان مقدمه، ص 11). همچنین درباره علم رجال و تراجم چند اثر مهم نگاشته است: الفوائد الرجالیة؛ قواعدالرجال و فوائد المقال؛ مراقدالمعارف، که تحقیقی است درباره مقابر سادات و علما، که ابتدا در 1391 در نجف و سپس در 1412 در قم چاپ شد؛ و از همه مشهورتر، معارف‌الرجال فی تراجم العلماء و الادباء (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 10، ص 146، ج 16، ص 339، ج 20، ص 301، ج 21، ص 192؛ خاقانی، همانجا؛ حزرالدین، ج 1، همان مقدمه، ص 10).حزرالدین در معارف‌الرجال زندگی و شرح حال عالمان معاصر خود را، به ترتیب الفبایی، ذکر کرده است. نواده او، محمدحسین، کتاب را مرتب و منقح کرد و حواشی مفیدی همراه با مقدمه بر آن افزود، که در 1383 در نجف در سه جلد چاپ شد (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 21، ص 192؛ همو، 1337ش، ستون 450؛ امینی، 1385، ص 326؛ عواد، ج 3، ص 150؛ چاپ دیگر آن: قم 1405). معارف‌الرجال از آثار مهم در موضوع تراجم به شمار می‌رود و در آثار نگاشته شده درباره شرح حال عالمان معاصر حزرالدین بسیار بدان استناد می‌شود (برای آثار دیگر محمد حرزالدین رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 11، ص 66، ج 18، ص 26ـ27، ج 24، ص 340؛ خاقانی، ج 10، ص 508ـ509؛ آل‌محبوبه، ج 2، ص 168؛ حرزالدین، ج 1، همان مقدمه، ص 10ـ12). فرزندان محمد حرزالدین، عبدالکریم و علی بودند.عبدالکریم را ادیب دانسته‌اند (رجوع کنید به آل‌محبوبه، همانجا؛ تمیمی، ج 3، ص 107). شیخ علی از عالمان دینی و فردی فاضل و نیکوسیرت وصف شده است. وی که از پدرش اجازه روایت داشت، در 1372 یا 1373 درگذشت (حرزالدین، ج 1، همان مقدمه، ص 8؛ خاقانی، ج 10، ص 505؛ تمیمی، همانجا).محمدحسین حرزالدین، فرزندعلی، نیز عالم دینی بود. وی در 1333 متولد شد. علاوه بر پدرش و سیدمحمدباقر احسائی، نزد سید محسن حکیم* و سیدابوالقاسم خویی* درس خواند (آقابزرگ طهرانی، 1337ش؛ عواد، همانجاها؛ حرزالدین، ج 2، ص 201ـ202، پانویس 1؛ قس امینی، 1413، ج 1، ص 407 که او را متولد 1349 دانسته است). وی در 1419 در نجف وفات کرد (ابوحمزه ثمالی، مقدمه عبدالرزاق حرزالدین، ص 3). النجف فی‌التاریخ اثر اوست. از وی همچنین تقریرات درسهای فقه و اصول استادانش و تحقیق و حاشیه‌نویسی بر معارف‌الرجال جد خود محمد حرزالدین به جامانده است (عواد؛ امینی، همانجاها).3) محمد، کوچک‌ترین فرزند عبداللّه حرزالدین، در حدود 1193 در نجف به دنیا آمد. فقه و اصول را نزد علی کاشف‌الغطاء، صاحب جواهر، سیدمهدی قزوینی و محمدحسین کاظمی فراگرفت. وی در فقه، منطق، ادبیات و عروض تبحر داشت (حرزالدین، ج 2، ص 340، 342). ابراهیم‌بن محمد غَرّاوی، ابراهیم‌بن عبدالحسین سودانی و برادرزاده‌اش عبدالحسین حرزالدین از شاگردان او بودند و محمدبن طعمة زریجی از وی اجازه اجتهاد داشت (همان، ج 1، ص 28، 37ـ38، ج 2، ص 32، 343، 346).شیخ ‌محمد حرزالدین برای زیارت مزار امام رضا علیه‌السلام به ایران آمد. در بازگشت، به اصفهان رفت و در آنجا مورد تکریم و احترام دوستش، سید اسداللّه اصفهانی (فقیه، متوفی 1290، فرزند حجت‌الاسلام محمدباقر شفتی)، قرار گرفت، ولی تقاضای وی را برای اقامت و تدریس در آن شهر نپذیرفت. او در مسیر بازگشت به عراق، بیمار شد و در 1277 بر اثر همان بیماری در نجف درگذشت و در مقبره آل حرزالدین به خاک سپرده شد (همان، ج 2،ص 341، 343). از او آثار متعددی برجای مانده است که از آن جمله‌اند: کتاب‌الحج، که اثری مبسوط و استدلالی است؛ کتابهایی در حدیث؛ المصباح، درباره اعمال مساجد چهارگانه و ادعیه و اوراد؛ حاشیه بر شرح‌الشمسیة، در منطق؛ و آثاری در مراثی، از جمله در مقتل امام حسین علیه‌السلام (همان، ج 2، ص 342ـ 343؛ نیز برای نمونه اشعار او رجوع کنید به خاقانی، ج 10، ص 515ـ 521).منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران 1337ش؛ جعفربن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت 1406/ 1986؛ ثابت‌بن دینار ابوحمزه ثمالی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، قم 1378ش؛ محمدهادی امینی، معجم المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الی النجف حتی الآن، نجف 1385/1966؛ همو، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ]نجف[ 1413/1992؛ مرتضی‌انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ‌انصاری قدس‌سره، قم 1373ش؛ محمدمهدی‌بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصاق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران 1363ش؛ محمدعلی جعفر تمیمی، مشهد الامام، او، مدینة النجف، نجف 1374/1955؛ محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم 1405؛ علی خاقانی، شعراء الغری، او، النجفیات، نجف 1373/1954، چاپ افست قم 1408؛ کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، بغداد 1969؛ شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم 1414.