دلوار

دِلْوار، بخش و شهری بندری در شهرستان تنگستان استان بوشهر.1) بخش دلوار (بخش ساحلی)، در ساحل خلیج‌فارس و در مغرب شهرستان تنگستان* واقع و مشتمل بر شهر دلوار و دهستانهای دلوار (به مرکزیت دلوار) و بُوالخیر (به مرکزیت بوالخیر) است (← ایران. وزارت کشور، ذیل «استان بوشهر»؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران).آبادیهای بخش دلوار در باریکه‌ای میان خلیج‌فارس و دامنة غربی رشته‌کوه کم‌ارتفاع مُنْد قرار دارند (← جعفری، ج‌1، ص‌517؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج‌111، ص‌52؛ نقشه کامل ایران امروز). در این بخش رود دائمی وجود ندارد و درگذشته آب مصرفی آن از طریق حفر چاه یا ذخیره در آب‌انبار تأمین می‌شد (← فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج‌111، ص‌26-27، 52، 63). معدن غیرفعال نفت و گاز در حدود هفت کیلومتری مشرق آبادی چاه‌پَهن و معادن فعال نمک و گچ در سه کیلومتری مشرق شهر دلوار قرار دارد. محصولات عمدة بخش خرما، گندم، جو و تنباکو است (← همان، ج‌111، ص‌33، 36، 52). اهالی بخش دلوار شیعه‌اند و به فارسی با گویش محلی تنگسیری سخن می‌گویند (حمیدی، 1384ش، ص‌216).در 1385ش، جمعیت بخش دلوار، 017،28 تن بوده‌است (← مرکز آمار ایران، 1385ش، ذیل «استان بوشهر»).شغل بیشتر ساکنان بخش دلوار ماهیگیری است و چندین بندر صیادی در فاصلة نزدیک به هم در نوار ساحلی این بخش وجود دارد؛ از جمله بندر عامِری، دومین بندر صیادی استان بوشهر، و بندر بوالخیر در 25 کیلومتری جنوب بندر دلوار، میان بندر رستمی و عامری که دارای گمرکی فعال با بیش از 130 سال قدمت است (حمیدی، 1384ش، ص‌218؛ نیز ← نقشه کامل ایران امروز).در حدود 1330ش، آبادیهای کنونی بخش دلوار جزء دهستان ساحلی (به مرکزیت دلوار) بخش اَهرَم از توابع شهرستان بوشهر بود (← رزم‌آرا، ج‌7، ص‌125). با تشکیل شهرستان تنگستان در 1358ش، دهستان ساحلی با الحاق دهستان بوالخیر به آن به بخش ارتقا یافت (← ایران. قوانین و احکام، 1370ش، ص‌822). سپس در 5 دی 1375، نام بخش ساحلی به بخش دلوار تغییر کرد (← همو، 1376ش، ص‌911؛ برای اطلاع بیشتر از تقسیمات کشوری این منطقه ← تنگستان*).2) شهر بندری دلوار، مرکز بخش دلوار. این شهر در ارتفاع سیزده متری در دشت ساحلی و در حدود 36 کیلومتری جنوب‌شرقی بندر بوشهر* واقع است. شهر دلوار از مشرق و شمال‌شرقی به کوهستان مند و از جنوب و جنوب‌غربی به خلیج‌فارس محدود می‌شود (← جعفری، ج‌3، ص‌542؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج‌111، ص‌52).آب و هوای دلوار گرم و مرطوب، دمای آن در طول سال بین ْ50 تا ْ15- متغیر و مقدار بارش سالیانه آنجا بین 180 تا 200 میلیمتر است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا).دلوار در منابع با ضبطهای دل‌باز، دلبار (به لهجة محلی)، دل‌واز و دلبر هم آمده‌است (برای نمونه← فسائی، ج‌2، ص1327؛ خورموجی، ص‌86؛ رزم‌آرا، ج‌7، ص‌102؛ سفیری، ص‌54؛ نیز ← شناسنامه شهرهای استان بوشهر، ص120). براین اساس به‌نظر می‌رسد که نام دلوار از واژة دلاور گرفته شده یا اینکه به‌سبب چشم‌انداز زیبای ساحلی آن، مکانی دلبر، دلباز و دلگشا دانسته شده که ظاهراً وجه‌تسمیة دوم صحیح است. همچنین گفته ‌شده که رئیس‌محمد (پدر رئیس‌علی دلواری* ← ادامة مقاله) بانی آبادی دلوار بوده و آن را دلواز یا دلباز نامیده که با گذشت زمان به دلبار و دلوار تغییر یافته است (← حمیدی، 1380ش، ذیل مادّه؛ شناسنامه شهرهای استان بوشهر، ص120ـ121).در دورة ناصرالدین‌شاه قاجار (حک‌: 1264ـ1313)، دلوار از قرای بلوک تنگستان از ایالت فارس بود (← فسائی؛ خورموجی، همانجاها). در 1333، در پی تصرف بندر بوشهر در جریان جنگ جهانی اول (1332-1337/ 1914-1918)، دلوار مقرّ رئیس‌علی دلواری از مهم‌ترین کانونهای مقاومت در برابر نیروهای متجاوز انگلیسی به‌شمار می‌رفت. در جریان این تجاوز، نیروهای انگلیسی به آبادی دلوار (شامل دلوار کهنه، دلوار نو و قلعه دیوار) حمله کردند اما مقاومت مردم دلوار و تنگستان موجب عقب‌نشینی آنان شد (← گرکه، کتاب 1، ص‌252؛ مابرلی، ص‌98ـ101؛ سفیری، همانجا؛ رکن‌زاده آدمیت، ص‌61، 100-116؛ برای اطلاع بیشتر از این واقعه ← تنگستان*؛ تنگستانیها*، قیام).خانهای محلی تنگستان در 1335، به‌سبب حضور پلیس جنوب و نیروهای انگلیسی در بوشهر، به قاچاق کالا عمدتاً از طریق بندر دلوار (نزدیک‌ترین بندر تنگستان به بوشهر) می‌پرداختند (← بریتانیا. کنسولگری (بوشهر)، ص‌81؛ نیز ← بوشهر*؛ تنگستانیها*، قیام). در همان دوران از دلوار خرما، گچ و ماهی صادر و چای و قند وارد می‌شد (وادالا، ص‌146). در دورة پهلوی دوم (حک‌: 1320ـ1357ش)، آبادی دلوار دارای دفتر و گارد مسلح گمرک بود (رزم‌آرا، ج‌7، ص‌102).امروزه راه اصلی بندر بوشهر به بنادر دیّر و کنگان از شهر دلوار و آبادیهای ساحلی آن می‌گذرد (← اطلس راههای ایران، ص‌95؛ نقشه کامل ایران امروز).از مکانهای زیارتی و گردشگری دلوار امامزاده حسن (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج111، ص‌53) و خانة بزرگ و قلعه‌مانند رئیس‌علی دلواری (← حمیدی، 1384ش، ص‌221) ــ امروزه با نام موزة شهید رئیس‌علی دلواری ـ است. در این موزه ادوات نظامی و اسناد و مدارک وقایع دوران زندگی رئیس‌علی دلواری نگهداری می‌شود.روستای دلوار به‌رغم جمعیت کم (حدود 2500 تن؛ ← مرکز آمار ایران، 1376ش، ص‌2) در 4 تیر 1375 شهر شد (← ایران. قوانین و احکام، 1376ش، ص‌267؛ شناسنامه شهرهای استان بوشهر، ص‌124). امروزه نیز با وجود آنکه شهر دلوار بندر نسبتاً مهم صیادی ـ تجاری است و با کشورهای حوزة خلیج‌فارس، به‌ویژه کویت و امارت متحدة عربی، مناسبات تجاری دارد (← فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا؛ حمیدی، 1384ش، ص‌218)، جمعیت آن در سرشماری 1385ش، 201،3 تن بوده‌است (← مرکز آمار ایران، 1385ش، همانجا). ظاهراً روستاهای پرجمعیت مجاورِ دلوار، مانند بندرهای عامری و رستمی که امکانات و شرایط همسانی با دلوار دارند، مانع رشد چشمگیر جمعیت شهر دلوار شده‌اند (← شناسنامه شهرهای استان بوشهر، ص‌124ـ125).منابع‌: اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1385ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1375، تهران: روزنامة رسمی کشور، 1376ش؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369، تهران 1370ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری ایران: تیر 1390، تهران 1390ش؛ بریتانیا. کنسولگری (بوشهر)، جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، 1339ـ1333ق/ 1921ـ1914م، ترجمة کاوه بیات، بوشهر 1373ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ جعفر حمیدی، استان زیبای بوشهر، بوشهر 1384ش؛ همو، فرهنگ‌نامه بوشهر، تهران 1380ش؛ محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، نزهت‌الاخبار: تاریخ و جغرافیای فارس، چاپ علی آل‌داود، تهران 1380ش؛ رزم‌آرا؛ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دلیران تنگستانی، تهران ]1310ش[؛ فلوریدا سفیری، پلیس جنوب ایران: اس. پی. آر.، ترجمة منصوره اتحادیه (نظام مافی) و منصوره جعفری فشارکی (رفیعی)، تهران 1364ش؛ شنـاسنامه شهرهای استان بوشهر، گردآوری و تنظیم: رحیم جمالی، تهران: مرکز نشر و تحقیقات قلم آشنا، 1381ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج‌:111 خورموج، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1368ش؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامة ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ اولریش گرکه، پیش به سوی شرق‌: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ترجمة پرویز صدری، تهران 1377ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن‌:1375 شناسنامة آبادیهای کشور، استان بوشهر، شهرستان تنگستان، تهران 1376ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن‌: 1385 نتایج ‌تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved July 17, 2012, from http://www.sci.org.ir/ portal/ faces/ public/ census 85/ census 85.natayej/ census 85. rawdata;نقشة جمهوری اسلامی ایران براساس تقسیمات کشوری، مقیاس 000، 600،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1390ش؛ نقشة کامل ایران امروز، مقیاس 000، 600،1:1، تهران: گیتاشناسی 1390ش؛ ر. وادالا، خلیج‌فارس در عصر استعمار، ترجمة شفیع جوادی، تهران 1364ش؛Frederick James Moberly, Operations in Persia: 1914-1919, London 1987.