دنیزلی

دِنیزلی، مرکز استانی با همین نام در ناحیة اژه در جنوب‌غربی ترکیه. این شهر در حوضة آبریز رود بیوک مندرس* (مندرس بزرگ) قرار دارد. استان دنیزلی از شمال به استان عشاق/ اوشاک، از شمال‌شرقی به استان افیون، از شرق و جنوب‌شرقی به استان بوردور، از جنوب و جنوب‌غربی به استان موغلا، از غرب به استان آیدین و از شمال‌غربی به استان مغنیسا/ مانیسا محدود است (← )اطلس جامع جهان تایمز(، نقشة ش 37). شهر دنیزلی را آنتیوخوس دوم (حاکم سرزمینهای سوریه) در اواسط قرن سوم پیش از میلاد بنا کرد و آن را لائودیکیه، نامید که از نام همسرش لائودیکه، برگرفته شده بود. پس از آنکه ترکها این شهر را تصرف کردند، آن را لادیق/ لادیک یا لادیکیه خواندند (علی‌جواد، ذیل «دکزلی»؛ آکچا، ص‌4؛ شاکر، ص‌5؛ برای تحقیقی جامع در این زمینه ← اوزون‌چارشیلی، ص‌181). نام شهر در منابع مختلف به‌صورتهای لاذیق/ لاذق، بلدة‌الخنازیر، دونغوزله، طونقوزلو و طُنعُزلُ نیز ذکر شده‌است (← ابن‌بطوطه، ج‌1، ص‌296؛ آکچا، ص‌6؛ شرف‌الدین علی‌یزدی، ج‌2، ص‌329؛ نظام‌الدین شامی، ص‌265؛ خواندمیر، ج‌3، ص‌511ـ512). به گفتة اولیاچلبی (ج‌9، ص‌192ـ193)، به‌سبب وجود منابع آبی فراوان در اطراف دنیزلی، این شهر را دنیزلی خوانده‌اند.دنیزلی به‌سبب قرارگرفتن در مسیر راههایی که سرزمینهای شرقی را به غرب متصل می‌کرد، اهمیت زیادی داشت. این شهر همچنین از مراکز عمدة بافندگی بود و محصولات نساجی، به‌ویژه پارچه‌های پنبه‌ای، آنجا شهرت داشت (شاکر، همانجا؛ آکچا، ص‌11ـ12).ترکان سلجوقی در اواخر قرن پنجم وارد دنیزلی شدند و این شهر تا اواخر قرن ششم میان امپراتوری روم شرقی و ترکان دست‌به‌دست می‌شد. پس از شکست روم شرقی در جنگ ملازگرد* در 463/1071، ترکان بر آسیای صغیر و ازجمله دنیزلی تسلط یافتند (پیچر، ص‌27ـ28؛ د.ا.د.ترک، ذیل مادّه).در 489/1096، ترکان پس از شکست در جنگهای صلیبی، دنیزلی را از دست دادند، اما پس از مدت کوتاهی بار دیگر بر آن مسلط شدند (د. ا. د. ترک، همانجا). در قرن هفتم، دنیزلی به‌عنوان اِقطاع به فرزندان فخرالدین‌علی معروف به صاحب‌آتا، وزیر سلجوقیان روم، داده شد. پس از ضعف سلجوقیان، گرمیان اوغوللری* در منطقه قدرت گرفتند و دنیزلی را نیز به تصرف درآوردند. چندی بعد سلجوقیان آنها را شکست دادند و شهر را به فرزندان صاحب‌آتا پس دادند. گرمیان اوغوللری در 676 دنیزلی را تصرف کردند و در 688، دنیزلی بار دیگر به دست فرزندان صاحب‌آتا افتاد. سپس، گرمیان اوغوللری آنجا را برای بار سوم تصرف کردند. دنیزلی پس از آن، به‌مدت یک قرن در دست بیگهای اینانچ اوغوللری* بود (پیچر، ص‌27ـ32؛ د.ا.د.ترک، همانجاها). ابن‌بطوطه (همانجا) در این دوره، دنیزلی را شهری آباد و پرجمعیت با بازارهای نیکو وصف کرده که پارچه پنبه‌ای آنجا، به نام لاذقی معروف بوده‌است (برای زیارتگاههای دنیزلی← اولیاچلبی، ج‌9، ص‌194ـ195).بایزید اول عثمانی در قرن هشتم، دنیزلی را به‌همراه دیگر اراضی گرمیان اوغوللری تصرف کرد. پس از شکست عثمانیان از تیمور گورکان در جنگی که در نزدیکی آنقره/ آنکارا در 804 درگرفت، این شهر دوباره به دست گرمیان اوغوللری افتاد (نظام‌الدین شامی، ص‌265)؛ اما در 832، عثمانیان دوباره دنیزلی را تصرف کردند. در این دوره، دنیزلی ابتدا مرکز سنجاقی با همین نام شد. سپس در قرن یازدهم، این سنجاق به قضا (شهرستان) تبدیل و تابع سنجاق کوتاهیه* شد. دنیزلی از اوایل قرن چهاردهم/ اواخر قرن نوزدهم تا تشکیل جمهوری ترکیه (1302ش/1923)، سنجاقی در ولایت آیدین بود و شش قضا، پنج‌ناحیه و 372 روستا داشت (سامی، ذیل «دکزلی»).پس از تشکیل جمهوری، دنیزلی مرکز استانی با همین نام شد (← مؤسسة آمار ترکیه، ص‌28). براساس سرشماری1390ش/2011، جمعیت استان دنیزلی 278،942 تن برآورد شده‌است (همانجا). استان دنیزلی جاذبه‌های گردشگری فراوانی دارد، از جمله طبیعت زیبای منطقه پاموق‌قلعه، واقع در نوزده کیلومتری دنیزلی، و آبهای گرم آن که به‌سبب خواص‌ درمانی شهرت زیادی دارد (جمهوری ترکیه. فرمانداری دنیزلی، ص51؛ برای مطالعة بیشتر دربارة آبهای گرم پاموق‌قلعه← همان، ص35ـ51) و محوطة باستانی پاموق‌قلعه، هیراپولیس، که در 1367ش/1988 در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌است (جمهوری ترکیه. مدیریت کل میراث فرهنگی و موزه‌ها ، 2013).منابع‌: ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطه، چاپ محمدعبدالمنعم عریان، بیروت 1407/1987؛ اولیاچلبی؛ خواندمیر؛ سامی؛ کمال شاکر، دکزلی، استانبول 1927؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران 1336ش؛ علی‌جواد، ممالک عثمانیه نک تاریخ و جغرافیا لغاتی، استانبول 1313ـ1317؛ نظام‌الدین شامی، ظفرنامه، چاپ پناهی سمنانی، تهران 1363ش؛F. Akçakoca Akça, Küçük Denizli tarihi: Yunanlla, rdan Osmanllara, 1434 M./832 H. Kadar, Denizli 1945; Donald Edgar Pitcher, An historical geography of the Ottoman Empire: from earliest times to the end of the sixteenth century, Leiden 1972; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005; Türkiye Cumhuriyeti. Denizli Valiliği. İl Türizm Müdürlüğü, 1992 Denizli ili turizm envanteri, [Denizli 1992]; Türkiye Cumhuriyeti. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 2013, Retrieved Oct.1, 2013, from http:// www.kvmgm.gov.tr/TR,44432/pamuk kale-hieropolis- denizli.html; TDVİA, s.v. "Denizli" (by Tuncer Baykara); Türkiye İstatistik Kurumu, Adrese dayal nüfus kayt sistemi sonuçlar= address based population registration system results 2011, Ankara 2012; İsmail Hakkı Uzunçarışlı, Afyon Karahisar, Sandkl, Bolvadin, Çay, İsakl, Manisa, Birgi, Muğla, Milas, Peçin, Denizli, Isparta, Atabey ve Eğirdir deki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydn, Menteşe, İnanç, Hamit oğullar hakknda malûmat, İstanbul 1347/1929.