دنیا مجله

دنیا، مجله، عنوان دو نشریه مارکسیستی در دوره حکومت پهلوی.1) تأثیرگذارترین مجلة فلسفی ـ علمی مارکسیستی در دورة سلطنت رضاشاه. در مهر 1312، تقی ارانی* به‌منظور «نشر اندیشه‌های مارکسیسم ـ لنینیسم» و با اظهار این سخن که قصد دارد «روشنفکران و دانشجویان را از دایرة تأثیر آموزش ارتجاعی» بیرون آورد و «افکار نو و اندیشه‌های مترقی» را در میان آنها انتشار دهد، از وزارت معارف برای انتشار ماهنامه‌ای به نام «تندر» یا «ماتریالیسم» درخواست مجوز کرد، اما وزارتخانه این اسامی را نپذیرفت. پس از آن، به پیشنهاد ایرج‌اسکندری* نام «دنیا» ــ که ترجمة نام روزنامة فرانسوی لوموند بود ــ برای این مجله در نظر گرفته شد و شورای عالی معارف در 18 آذر 1312 آن را تصویب کرد (اسکندری، 1348ش، ص10ـ11؛ اسناد مطبوعات: 1286ـ1320ه .ش، ج‌1، ص‌531ـ532؛ علوی، 1377ش، ص‌154). دنیا مجله‌ای با «مسلک صنعتی و علمی و اجتماعی و ادبی» بود و نخستین شمارة آن در اول بهمن 1312 در تهران منتشر شد. هیئت تحریریة مجلة دنیا ــ که تقی ارانی، ایرج‌اسکندری و بزرگ علوی اعضای آن بودندــ تصمیم گرفت جز ارانی که افزون بر نام مستعار احمد قاضی، به‌نام خود نیز مقاله می‌نوشت، دو عضو دیگر فقط از اسامی مستعار استفاده کنند. اسامی مستعار اسکندری و بزرگ علوی، به‌ترتیب، ا. جمشید و فریدون ناخدا بود. هزینة انتشار مجله را اعضای هیئت تحریریه و بیشتر از همه تقی ارانی تأمین می‌کردند (علوی، همانجا؛ اسکندری، 1348ش، ص‌11؛ همو، 1381ش، ص‌60، 62).بنابر آن بود که مطالب مجله مبتنی بر جهان‌بینی مارکسیستی و اصول مارکسیسم لنینیسم باشد، اما چون فعالیت کمونیستی در ایران ممنوع بود، نویسندگان می‌بایست تاحد امکان از به‌کاربردن اصطلاحات ویژة کمونیستی اجتناب می‌کردند تا زمینه‌ای برای کشف هدف مجله به‌ دست پلیس و دولت ندهند. همچنین، برای منحرف‌ساختن توجه پلیس، مقرر شد برخی مقالاتِ صرفاً علمی و فنی که نویسندگان آنها سابقه‌ای در جنبش کمونیستی نداشته باشند نیز در این ماهنامه درج ‌شود (اسکندری، 1348ش، همانجا). ابوالقاسم اشتری، عباس قزل‌ایاغ، حسین افشار، نورالهدی بهبهانی، د. رجبی و تقی ارانی از نویسندگان و مترجمان این قبیل مقاله‌ها بودند. گفته می‌شود پلیس از ماهیت مجله آگاهی نداشت تا اینکه انور خامه‌ای (از یاران تقی ارانی) پس از دستگیری، در بازجویی بر مارکسیستی‌بودن آن اذعان کرد (همو، 1381ش، ص‌61).مجلة دنیا برای خود رسالتی تاریخی قائل بود و در هر شمارة آن تصریح می‌شد که در این نشریه دربارة مسائل علمی، صنعتی، اجتماعی و هنری از نظر اصول مادی بحث می‌شود. اعضای تحریریة این نشریه مدعی بودند که سخنان قدما و یاوه‌گوییهای متجددنمایان موجب سرگردانی جوانان شده و رسالت تاریخی مجلة دنیا «راهنمایی این جوانان به راه حقیقی تکامل است» و این مجله درصدد آشناکردن خوانندگان با تمدن امروزی و سیر تکامل آن است. برای دستیابی به این هدفها، هیئت تحریریة دنیا مطالب را ساده می‌نوشت تا «تودة وسیع‌تری» از آنها استفاده کنند (← دنیا، سال 1، ش 1، بهمن 1312، ص‌1ـ2)، اما چون مجله‌ای فلسفی و علمی نباید چنین بیانی داشته‌ باشد، در آخرین شمارة آن تأکید شد که چون فهم مطالب مجلة دنیا نیاز به مقدمات دارد، خواندن این مطالب به عموم مردم توصیه نمی‌شود (← همان، ش10ـ12، خرداد 1314، ص‌316).مطالب هر شمارة این مجله به پنج‌عنوان مباحث علمی، صنعتی، فلسفی، اجتماعی و هنری دسته‌بندی شده‌است؛ و پایان‌بخش هر شمارة آن «خاتمه»ای است مشتمل بر مطالب متنوع و مفیدی دربارة اوضاع سیاست بین‌المللی، مسائل پزشکی، صنعتی و فرهنگی. در این بخش، افزون بر ذکر اختراعات جدید، کتابهای تازه منتشرشده نیز معرفی شده و در پایان هر شماره، چند آگهی تجاری نیز درج‌گردیده‌است.در ستونهای علمی و صنعتی که نوشتة ارانی است، سیر مباحث در جهت پیونددادن پدیده‌ها با ماتریالیسم دیالکتیک است و نویسندة مباحث علمی، اجتماعی و صنعتی را با نگرش دیالکتیکی شرح داده‌است (برای نمونه ← «آتم و بُعد چهارم»، دنیا، سال 1، ش 1، بهمن 1312، ص‌2ـ5؛ «تکامل: تبعیت به محیط وارث»، سال 1، ش 2، اسفند 1312، ص‌37ـ 43؛ «فرضیه نسبی»، سال 1، ش 7، شهریور 1313، ص‌197ـ 203)، اما عناوین این مقالات گویای محتوای آنها نیست و این یکی از شیوه‌های عمدة استتار و پوششی برای محتوای مارکسیستی مجله بوده‌است (اسکندری، 1381ش، ص‌61ـ 62؛ خامه‌ای، ص‌69). گفته شده فراوانی مقالات در زمینة علوم طبیعی، ریاضیات و فنون جدید نتیجة «بینش دایرة‌المعارفی» بوده و به‌منظور آشنایی بیشتر خوانندگان با این علوم وآماده کردن ذهن آنان برای پذیرش بینش ماتریالیستی و دیالکتیکی نوشته شده‌است (شیرازی، ص‌82).درواقع، نویسندگان دنیا حتی در مباحث علمی، صنعتی و فنی نیز در پی بسط نظریات فلسفی و اجتماعی با نگرش مارکسیستی بودند (مؤمنی، ص‌27).مطالب مجله براساس تخصص‌ نویسندگان میان اعضای هیئت تحریریه تقسیم شده ‌بود، مثلاً اسکندری مقالات اقتصادی را می‌نوشت، اما برخی از مقالات نیز به‌اشتراک تهیه می‌شد. به‌سبب اختناق سیاسی، مجله دنیا به مسائل و مشکلات سیاسی و اجتماعی کشور نمی‌پرداخت و مباحثش در مورد ایران به مسائل فرهنگی محدود می‌شد. این نشریه در سطح جهانی از فاشیسم و امپریالیسم و در سطح کشور از مظاهر فرهنگی و ایدئولوژیک رژیم پهلوی «و شوینیسم قلابی»، از عقب‌ماندگی علمی و اقتصادی، از درویشی و درویش‌منشی و از پوسیدگی ادبی و هنری انتقاد می‌کرد (پرونده پنجاه‌وسه نفر، ص‌239؛ خامه‌ای، ص‌74). این روش که جنبه‌ای گزنده و شدیداً تعرضی داشت و در برخی زمینه‌ها، مانند رویارویی با نامداران ادبیات کلاسیک ایران، تندروانه بود، موجب شهرت مجلة دنیا و طرفداری دانشجویان و روشنفکران از آن شد و مخالفت کسانی را که به اعتقاد اسکندری (1348ش، ص‌12) «علم و دانش را منحصر به خود» می‌دانستند، برانگیخت (نیز← علوی، 1312ش، ص20ـ25؛ مؤمنی، ص‌46ـ49).داستانهایی نیز، مانند گلهای سفید اثر اشتفان تسوایک، فقط از حیث ادبی آنها و همچنین برای ایجاد تنوع در مجله درج ‌می‌شد (اسکندری، 1381ش، ص‌62). به‌زعم خامه‌ای (ص74ـ 75)، مجلة دنیا در طرح مباحث فلسفی و اجتماعی مارکسیستی و انتشار آثار ادبی و هنری نه تنها «قشری» و دنباله‌رو حزب کمونیست شوروی نبود، بلکه خود، صاحب استقلال در اندیشه و ابتکار در عمل بود.فقط شش شماره از مجلة دنیا به‌صورت منظم و ماهانه منتشر شد و از شمارة هفتم به‌بعد با تأخیر به چاپ می‌رسید. آخرین شمارة مجله ــ که سه شمارة ده، یازده و دوازده را یکجا دربرداشت ــ پس از چهارماه تأخیر در خرداد 1314 منتشر شد. دلایل زیادی برای تعطیل مجلة دنیا ذکر شده‌است، ازجمله، انتصاب ارانی به مدیر کلی ادارة صنایع و دغدغه‌های شغلی او (← اسکندری، 1381ش، ص‌73ـ74؛ جهانشاه‌لو افشار، ص‌8)، جلوگیری وزارت فرهنگ و پلیس از نشر مجله (کیانوری، 1342ش، ص‌45؛ مردم، دورة 6، ش 187، 1 شهریور 1356، ص‌1)، صدور بخشنامة وزارت فرهنگ مبنی بر ممنوعیت کارمندان دولتی از نشر روزنامه و مجله به‌سبب اعتراض مخالفان دنیا («شرح زندگی دکتر ارانی»، ص‌4؛ آگاهی، ص‌25) و تشکیل حزب کمونیست ایران از سوی ارانی و یارانش (خامه‌ای، ص‌78؛ مؤمنی، ص‌14ـ15). به‌ گفتة خامه‌ای (ص‌76)، مجلة دنیا محفلی بود تا به‌وسیلة آن ارانی و همکارانش به هدف اصلی خود یعنی تأسیس حزب کمونیست ایران، برسند.2) ترجمان سیاسی و تئوریک کمیتة مرکزی حزب تودة ایران*. پس از گذشت نزدیک به نوزده سال از تأسیس حزب تودة ایران، شعبة تعلیمات حزب در اردیبهشت 1339 ــ که حزب در خارج ‌از کشور فعالیت می‌کرد ــ مجلة دنیا را منتشر کرد. حزب تودة ایران که خود را ادامه‌دهندة راه تقی ارانی می‌دانست، با احتساب نشر مجلة دنیا در سالهای 1312ـ 1314ش به‌عنوان دورة اول، چاپ مجلة دنیا در سالهای 1339ـ1352ش، را دورة دوم آن اعلام کرد. در این دوره، مجلة دنیا به‌صورت فصلنامه منتشر می‌شد، جز در 1351ش که هر شش ماه یک شماره از آن به‌چاپ رسید. از تیر 1353 تا اسفند 1357 (دورة سوم)، مجله به‌صورت ماهنامه و در آلمان شرقی منتشر می‌شد. نیاز روزافزون حزب به مقابلة به‌موقع سیاسی و ایدئولوژیک با نظریات انحرافی چپ و راست و طرح و تحلیل سریع مسائل حاد جهان و ایران، سبب این تغییر اعلام شد (← دنیا، دورة 3، ش 1، تیر 1353، ص‌1). از مرداد 1358 تا اردیبهشت 1360 (دورة چهارم)، این نشریه به‌صورت ماهنامه در تهران و از 1364ش به‌طور نامنظم در خارج ‌از کشور به چاپ رسید. روی جلد مجله و بالای عنوان آن شعار محوری حزب یعنی «پرولترهای جهان متحد شوید» درج ‌می‌شد و در پایین روی جلد، عبارت «بنیادگذار: دکتر تقی ارانی» نقش می‌بست.نخست، غلامحسین فروتن و سپس احسان طبری* مسئولیت مجلة دنیا را برعهده داشتند. در دهة 1350ش، رفعت محمدزاده زیرنظر طبری مدیر داخلی مجلة دنیا و پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، مسئول هیئت تحریریة آن بود (طبری، ص‌213، 232؛ فروتن، ج‌2، ص‌397؛ کیانوری، 1372ش، ص‌524، 527). مجلة دنیا از آغاز هیئت تحریریه داشت، اما اسامی آنها اعلام نشد. با این‌حال، اسامی نویسندگان حاکی از آن است که همة آنان از اعضای حزب تودة ایران بودند. در فاصلة سالهای 1358 تا 1360ش، اعضای هیئت تحریریة دنیا عبارت بودند از: رفعت محمدزاده، نورالدین کیانوری*، احسان طبری، عبدالحسین آگاهی، ملک‌تاج‌محمدی، هدایت‌اللّه حاتمی، ژیلا سیاسی، بهمن کیانی، خسرو خسروی، سیاوش کسرایی*، محمد زهری*، رضا نافعی و مدت کوتاهی در 1358ش، مهدی کیهان و شمس‌الدین بدیع تبریزی (حزب توده از شکل‌گیری تا فروپاشی، ص‌513ـ514). برخی از نویسندگان دنیا مقالاتشان را با نام مستعار چاپ می‌کردند، مانند رفعت محمدزاده با نام مستعار مسعود اخگر و محمدرضا قدوه با نام مستعار ا. گویا.در سالهای 1339ـ1360ش، مجلة دنیا افزون بر تبلیغ ایدئولوژی حزب توده و انتشار برخی اسناد و گزارشهای نشستهای همگانی پلنوم و شماری از اسناد کمیتة مرکزی حزب، به مباحث مختلفی در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌پرداخت. این مباحث عبارت بودند از‌: 1) تاریخ ایران، مشتمل بر: صورت‌بندیهای اقتصادی و اجتماعی جامعه ایران در طول تاریخ، جنبشهای اجتماعی از کاوة آهنگر تا انقلاب مشروطه و قیامها و جنبشهای سیاسی دورة سلطنت پهلوی؛ جنبشهای فکری از آیین مهر تا روشنگران عصر مشروطه و عقاید احمد کسروی. 2) تاریخچه، اسناد و خاطرات جنبش سوسیال دموکراسی و کمونیستی ایران (سوسیال دموکراتهای ارمنی تبریز، فرقة اجتماعیون عامیون ایران، حزب کمونیست ایران و تشکلهای وابسته به آن مانند «انجمن پرورش» قزوین و حزب تودة ایران) و زندگینامة برخی از شخصیتهای جنبش کمونیستی ایران مانند حیدرخان عمواوغلی*، کریم نیک‌بین، محمد آخوندزاده و تقی ارانی. 3) نقد، بررسی و تحلیل اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور و ماهیت و عملکرد داخلی و خارجی حکومت ایران در دورة رژیم پهلوی و پس از انقلاب اسلامی. 4) نقد مواضع و خط‌مشی احزاب و سازمانهای ملی و چپ، به‌ویژه سازمانهای چریکی، در دهة 1350ش و کوشش برای تأثیرگذاری بر آنها و تغییردادن مواضع آنها؛ تأکید بر وحدت عمل و تشکیل جبهه متحد با برخی احزاب و سازمانهای ملی و چپ و مذهبی و طرد برخی دیگر به‌خصوص ‌مائوئیستها. 5) نقد و ارزیابی ایدئولوژی رژیم شاه، برنامه‌های انقلاب سفید و تمدن بزرگ. 6) توضیح و تحلیل اوضاع جهان و رویارویی دو اردوگاه سرمایه‌داری و سوسیالیسم؛ توضیح ماهیت امپریالیستی، استعماری و نظامی‌گرایانة دولتهای سرمایه‌داری غربی و دشمنی آنها با توسعه و ترقی اقتصادی، اجتماعی، علمی و فرهنگی و زوال اجتناب‌ناپذیر نظام سرمایه‌داری در جهان؛ تبلیغ و توضیح ترقی‌خواهی، عدالت‌طلبی و صلح‌خواهی دولتهای سوسیالیستی و حمایت آنها از پیشرفت و ترقی کشورهای جهان سوم و جنبشهای رهایی‌بخش ملی؛ پیشرفت روزافزون کشورهای سوسیالیستی در همة زمینه‌ها و پیروزی قریب‌الوقوع سوسیالیسم در جهان. 7) دفاع همه‌جانبه از کمونیسم روسی و مبارزة ایدئولوژیک با گرایشهای مخالف آن؛ حمایت گسترده از دولت و حزب کمونیست شوروی و احزاب برادر؛ مبارزه با مائوئیسم به‌طور اعم و سازمانهای مائوئیستی در ایران به‌طور اخص. 8) توضیح و تحلیل جنبش کارگری و جنبش دهقانی در ایران و جهان. 9) بررسی موقعیت و وضع زندگی زنان در ایران و جهان و فعالیتهای سازمانهای زنان و 10) مباحث ادبی و هنری مشتمل بر: شعر کلاسیک و نو، زبان‌شناسی، نقد کتاب، نقد و بررسی سینما و تئاتر و به‌ندرت انتشار داستان کوتاه.مجلة دنیا از تیر 1359 به ضمیمة روزنامة مردم* منتشر می‌شد، اما با توقیف این روزنامه در خرداد 1360، دنیا نیز دیگر چاپ نشد.منابع‌: عبدالحسین آگاهی، «به‌ مناسبت بیست‌وپنجمین سال درگذشت تقی ارانی»، دنیا، دورة 2، سال 5، ش 3 (پاییز 1343)؛ ایرج‌ اسکندری، خاطرات ایرج ‌اسکندری: دبیر اول حزب توده ایران (1349ـ 1357)، تهران 1381ش؛ همو، «دکتر ارانی و مجله‌ی دنیا: خاطرات»، دنیا، دورة 2، سال10، ش 4 (زمستان 1348)؛ اسناد مطبوعات‌: 1286ـ1320ه .ش، چاپ کاوه بیات و مسعود کوهستانی‌نژاد، تهران‌: سازمان اسناد ملی ایران، 1372ش؛ پرونده پنجاه و سه نفر، چاپ حسین فرزانه، تهران: نگاه، 1372ش؛ نصرت‌اللّه جهانشاه‌لو افشار، ما و بیگانگان‌: خاطرات سیاسی دکتر نصرت‌اللّه جهانشاه‌لو افشار، چاپ نادر پیمایی، لنگرود 1386ش؛ حزب توده از شکل‌گیری تا فروپاشی (1368ـ 1320)، به‌کوشش جمعی از پژوهشگران، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1387ش؛ انور خامه‌ای، خاطرات سیاسی، تهران 1372ش؛ «شرح زندگی دکتر ارانی»، نامه رهبر، سال 1، ش 4، 13 بهمن 1321؛ اصغر شیرازی، مدرنیته، شُبهه و دموکراسی: بر مبنای یک بررسی موردی دربارة حزب توده ایران، تهران 1386ش؛ احسان طبری، کژ راهه: خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران 1367ش؛ بزرگ علوی، خاطرات بزرگ علوی، چاپ حمید احمدی، تهران 1377ش؛ همو، «هنر و ماتریالیسم»، دنیا، سال 1، ش 1 (بهمن 1312)؛ غلامحسین فروتن، یادهایی از گذشته: خاطرات دکتر غلامحسین فروتن، به‌کوشش علی دهباشی، تهران 1380ش؛ نورالدین کیانوری، خاطرات نورالدین کیانوری، تهران 1372ش؛ همو، «دکتر تقی ارانی: شعله‌ای که برافروخت و خاموش شد ولی برای همیشه آتشی فروزان باقی گذاشت»، دنیا، دورة 2، سال 4، ش 3 (پاییز 1342)؛ باقر مؤمنی، دنیای ارانی، تهران 1384ش.