دُنقُله (دُنقُلا)، شهری تاریخی و نیز شهری جدید در استان شمالی (الولایةالشمالیة) در شمال سودان. نام این شهر دمقله (← ابنیونس، قسم 1، ص143، 478؛ یاقوت حموی، ذیل «دمقله»)، دنکله و دمکله (← یاقوت حموی، ذیل «دنقله») نیز ذکر شدهاست.نخستینبار در سال 31، در زمان خلافت عثمان، مسلمانان به فرماندهی عبداللّهبن سعدبن ابیسَرح (والی مصر و از سرداران اسلام) تا دنقله پیش رفتند اما موفق به فتح شهر نشدند و پس از درگیری شدید، بین دو طرف پیمان متارکۀ جنگ بسته شد (ابنعبدالحکم، ص318؛ ذهبی، حوادث و وفیات 671ـ 680ه .، ص18). بیشتر اهالی دنقله تا چندین قرن پس از آن مسیحی ماندند و دنقله مرکز سلطاننشین مسیحی مَقُرَّه* بود (یعقوبی، ج1، ص191؛ نیز ← هولت و دیلی، ص15). در قرن پنجم، بنا به گفتة ناصرخسرو (ص293)، مذهب مردم نوبه* و از جمله دنقله، نصرانیت بود.پیمان متارکۀ جنگ تا قرن هفتم برقرار بود (← یاقوت حموی، ذیل «دمقله») تا اینکه در 675 در زمان حکومت بیَبَرس اول*، از ممالیک مصر، مسلمانان در پی نبرد با داوود (پادشاه دنقله) آنجا را فتح کردند و بیبرس برای اهالی آنجا جزیه قرار داد (ذهبی، همانجا). پس از آن، شَکَندَه (از شاهزادگان نوبه) بهعنوان حاکم ایالتی در دنقله تاجگذاری کرد و متعهد شد به سلطان ممالیک وفادار بماند (هولت و دیلی، ص22).در اواسط قرن دوازدهم، قبایل شایقیه به دنقله حمله کردند و ضمن کشتار فراوان، شهر را نیز ویران کردند (محمد مهری، ص310). در 1226، محمدعلیپاشا (خدیو معروف مصر و مؤسس سلسله خدیوها) قدرت ممالیک را در مصر درهم شکست و آنان به دنقله فرار کردند که حکومتی کوچک وابسته به قبایل شایقیه بود. ممالیک در این ناحیه شهری محصور بنا کردند که همان دنقله جدید است (← هولت و دیلی، ص47).دنقلۀ قدیم، اکنون روستای کوچکی بر روی تپههای ساحل شرقی نیل، در حدود 130 کیلومتری دنقلۀ جدید است (محمد مهری، همانجا). دو مسجدجامع، که یکی از آنها پیشتر کلیسای قدیم شهر بوده، از آثار دنقله قدیم است (همانجا؛ نعوم شقیر، ص140). در قرن هشتم، عبدالله برشمبورا، شاهزادهای اهل نوبه که به اسلام گرویده بود، این کلیسا را به مسجد بدل کرد. به این تغییر در کتیبهای در مسجد با تاریخ 16 ربیعالاول 717 اشاره شدهاست (هولت و دیلی، ص23).دنقلۀ جدید به دنقلۀ اُوردی مشهور است. در وجه تسمیۀ آن گفتهاند، زمانی که اسماعیلپاشا (فرزند محمدعلیپاشا) در 1235 سودان را فتح کرد و ممالیک را از دنقله بیرون راند، برای گروهی از لشکریانش در آنجا اردوگاه ساخت و از این تاریخ، دنقله، اوردی (به معنای اردو و لشکر) لقب گرفت. این واژه بهمرور زمان بهصورت عُرضی هم درآمد (محمد مهری، ص309؛ هولت و دیلی، ص47). اسماعیلپاشا، برطبق نظام اداری عثمانیان، سودان را به شش مدیریه (استان) تقسیم کرد که دنقلۀ جدید یکی از آنها بود (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ قس سروجی، ص265).دنقلۀ جدید، که از 1303 در حاکمیت مهدی سودانی* (از مدعیان مهدویت و پیشوای دینی و سیاسی در سودان که مبارزهای سرنوشتساز با انگلیسیهای حاکم بر این منطقه داشت) بود، در 1314 به اشغال نیروهای مشترک انگلیس و مصر به فرماندهی لرد کیچنر درآمد (هولت و دیلی، ص110ـ111). با امضای قرارداد قاهره در 6 رمضان 1316/ 19 ژانویۀ 1899، دربارة حاکمیت مشترک انگلیس و مصر بر سودان، سودان به پانزده مدیریه تقسیم شد و دنقله جدید تا1310ش/1931، که در ایالت شمالی ادغام شد، مرکز یکی از آن مدیریهها بود (د. ا. د. ترک، ذیل مادّه؛ نیز ← سروجی، ص396).پس از استقلال سودان در 1335ش/1956، دنقله جدید، در حدود ششصد کیلومتری خرطوم، مرکز استان شمالی سودان قرار دارد (عفیفی، ذیل مادّه؛ تقسیمات اداری کشورها، 2013؛ جمهوریةالسودان، 2013).منابع: ابنعبدالحکم، کتاب فتوح مصر و اخبارها، چاپ محمد حجیری، بیروت 1416/1996؛ ابنیونس، تاریخ ابنیونس الصدفی، چاپ عبدالفتاح فتحی عبدالفتاح، بیروت 1421/2000؛ جمهوریةالسودان. وزارةمجلس الوزراء. الامانةالعامة، 2013.Retrieved Feb.26, 2013,from http://www.sudan.gov.sd;محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 671ـ680ه .، بیروت 1420/1999؛ محمد محمود سروجی، دراسات فی تاریخ مصر و السودان: الحدیث و المعاصر، ]بیجا[ 1998؛ عبدالکریم عفیفی، موسوعة 0001 مدینة اسلامیة، بیروت 1421/2000؛ محمد مهری، رحلة مصر و السودان، ]قاهره[ 1332/1914؛ ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1363ش؛ نعوم شقیر، تاریخ السودان، چاپ محمد ابراهیم ابوسلیم، بیروت 1981؛ یاقوت حموی؛ یعقوبی، تاریخ؛Administrative Divisions of Countries ("Statoids"), 2013. Retrieved Feb.26, 2013, from http:// www. statoids.com; EI2, s.v. "Dongola" (by P. M. Holt); Peter Malcolm Holt and M. W. Daly, A history of the Sudan: from the coming of Islam to the present day, London 1989; TDVİA, s.v. "Dongola" (by Hamdunâllah Mustafa Hasan).
