دنبلی خویی میرزاابراهیم

دُنبُلی خویی، میرزاابراهیم، فقیه و محدّث امامی قرن سیزدهم و چهاردهم. وی در 1247 در شهر خوی* متولد شد (ثقة‌الاسلام تبریزی، ج‌1، ص‌109؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج‌8، ص‌112؛ همو، 1404، قسم 1، ص‌13). ثقة‌الاسلام تبریزی (شهادت در 1330؛ ج‌1، ص‌110) میرزاابراهیم را اولین فرد از این خاندان می‌داند که به جرگۀ علمای دینی پیوسته، اما حبیب‌آبادی (ج‌4، ص‌1307) پدر او را نیز از عالمان دین دانسته‌است. از سوی دیگر، سعیدی (اوبن، ترجمه فارسی، ص‌84، پانویس 25) پدرش را از والیان خراسان برشمرده‌است. میرزاابراهیم منسوب به طایفه‌ای از کردها به نام دنبلی است (سمعانی، ج‌2، ص‌496)، که خود را از نژاد برمکیان می‌دانستند و از زمان صفویه در نواحی آذربایجان قدرت و نفوذ یافتند (← مجتهدی، ص‌47).دنبلی، مطابق زندگینامۀ خودنوشتی که در پایان مُلخّص‌المقال آورده‌است، پس از اینکه مقدمات علوم اسلامی را در زادگاهش فراگرفت، حدود بیست‌سالگی به نجف رفت و در درس شیخ انصاری* (متوفی 1281) و سیدحسین کوه‌کمری* تبریزی (متوفی 1299) شرکت کرد (ثقة‌الاسلام تبریزی، ج‌1، ص‌109؛ حرزالدین، ج‌1، ص‌36؛ آقابزرگ طهرانی، 1404، همانجا). وی افزون بر شیخ انصاری، از کسانی چون مهدی آل‌کاشف‌الغطاء* (متوفی 1288) و محمدحسین کاظمی (متوفی 1308) اجازۀ روایت گرفت (← حرزالدین، ج‌1، ص‌37؛ موسوعة مؤلفی‌الامامیة، ج‌1، ص‌202).دنبلی پس از پایان تحصیلات به زادگاهش بازگشت و به کارهای علمی و تبلیغی پرداخت. شرح حال‌نگاران از شاگردان او فقط به میرزاابراهیم سلماسی کاظمی (متوفی 1342) که از او اجازۀ روایت داشته، اشاره کرده‌اند. او فرزندی نداشت، اما میرزایحیی خوئی، پسر خواهرش، که بعدها امام‌جمعه مشهور و عضو مجلس شورای ملی و مجلس مؤسّسان شد، تحت تربیت و مراقبت او بود (← ثقة‌الاسلام تبریزی، ج‌1، ص‌110؛ حرزالدین، همانجا؛ مرسلوند، ج‌1، ص‌254؛ موسوعة مؤلفی الامامیة، همانجا). دنبلی بسیار بخشنده بود، و گفته‌اند همه ثروت و منابع املاک خود را وقف کارهای خیر و تنها پنج‌درصد از درآمدش را صرفِ خانواده‌اش می‌کرد (← ثقة‌الاسلام تبریزی؛ آقابزرگ طهرانی، 1404، همانجاها). به‌گزارش اوژن اوبن سفیر وقت فرانسه در ایران، وی به‌سبب ساده‌زیستی، زهد و قناعتش در نظر مردم از احترام فوق‌العاده‌ای برخوردار بود (← ص‌54).دنبلی به زیارت عتبات عالیات در عراق بسیار علاقه داشت و در یکی از سفرهایش به عراق با میرزامحمدحسن شیرازی (متوفی 1312) مذاکره‌ای علمی داشت، که به گفتة برخی از شرح حال‌نویسان مناظره بدون نتیجه پایان پذیرفت؛ اما بعدها شیرازی با او هم‌رأی شد (← مدرس تبریزی، ج‌2، ص‌195؛ آقابزرگ طهرانی، 1404، قسم 1، ص‌14؛ امینی، ص‌343). دنبلی با اینکه از مخالفان جنبش مشروطه نبود (مجتهدی، ص‌49)، در آشفتگیهای انقلاب مشروطه در 1325، که با شورش و سیطرۀ یاغیان بر منطقۀ خوی همراه بود، در خانه خود به‌قتل رسید (ثقة‌الاسلام تبریزی، همانجا). پس از چندی پیکرش را به نجف اشرف بردند و در مقبره‌ای که خود در زمان حیات فراهم کرده‌ بود، به خاک سپردند (همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج‌1، ص‌409). محمدعلی اردوبادی (متوفی 1333) قصیده‌ای به زبان عربی در رثای او سروده‌است (← امینی، ص‌345ـ347).آثار مهم برجای‌مانده از دنبلی عبارت‌اند از: الدُرَة النجفیة فی شرح نهج‌البلاغة الحیدریة (تألیف 1291)، شامل دو بخش که یکی دربارة فضائل امام‌علی علیه‌السلام و بخش دوم شرح مختصری بر نهج‌البلاغه است. این اثر اولین‌بار در تبریز در 1292 چاپ سنگی شد (مشار، ستون 360؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج‌8، ص‌112)؛ الدعوات، شامل برخی دعاها (موسوعة مؤلفی‌الامامیة، ج‌1، ص‌203)؛ رسالة فی‌الاصول در اصول فقه و نیز حاشیه بر بخشی از فرائدالاصول شیخ انصاری که متن دست‌نوشت آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است (مدرس تبریزی، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج‌6، ص‌152)؛ شرحی بر شرائع‌الاسلام محقق حلّی؛ مُلَخَّص‌بِحارِالاَنْوار (تألیف در 1285) عربی با حذفِ احادیث تکراریِ بحارالانوار و توضیح دربارة برخی احادیث (حرزالدین؛ موسوعة مؤلفی الامامیة، همانجاها)؛ الاربعون حدیثاً (تألیف در 1274)، چهل حدیث دربارة مسائل اعتقادی، اخلاقی و فقهی همراه با بررسی سند و متن آنها، که در 1299 در تبریز چاپ سنگی شد (مشار، ستون 35؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج‌1، ص‌409؛ موسوعة مؤلفی‌الامامیة، ج‌1، ص‌202)؛ مُلّخص‌المقال فی تحقیق احوال‌الرجال (تألیف 1277) در علم رجال، که آن را در سی‌سالگی نوشت و در 1298 در تبریز چاپ شد (مشار، ستون 900؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج‌22، ص‌214)؛ جُنگ، مشتمل‌بر موضوعات متنوع فقهی، اصولی، ادبی و اعتقادی (← موسوعة مؤلفی‌الامامیة، ج‌1، ص‌202ـ204؛ نیز برای نسخ خطی آثار او ← همانجا).منابع‌: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات‌اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم 1ـ4، 1404؛ عبدالحسین امینی، شهداءالفضیلة، قم 1352ش؛ اوژن اوبن، ایران امروز، 1907ـ 1906، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی‌اصغر سعیدی، تهران 1362ش؛ علی‌بن موسی ثقة‌الاسلام تبریزی، مرآة‌الکتب، چاپ محمدعلی حائری، قم 1414ـ ؛ محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار، ج‌4، اصفهان 1352ش؛ محمد حرزالدین، معارف‌الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم 1405؛ سمعانی؛ مهدی مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ?]1377ش[؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة‌الادب، تهران 1369ش؛ حسن مرسلوند، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج‌1، تهران 1369ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران 1344ش؛ موسوعة مؤلفی‌الامامیة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1378ـ1379ش؛Eug(ne Aubin, La Perse d’aujourd’hui: Iran, Mésopotamie, Paris 1908.