دنا(۱)

دنا(1)، بلندترین قله و بزرگ‌ترین کوهستانِ رشته‌کوه زاگرس*. این کوهستان به وسعت 200،2 کیلومترمربع در شهرستانهای بروجن، در استان چهارمحال و بختیاری؛ سمیرم، در استان اصفهان؛ و دنا و بویراحمد، در استان کهگیلویه و بویراحمد، امتداد دارد (← جعفری، ج1، ص‌268؛ ایران. وزارت کشور، ذیل نام همین استانها).این منطقه با دامنه ارتفاع 360،1 تا 413،4 متر، میزان بارندگی سالانه 600 تا 1200 میلیمتر و دمای سالانه ْ5 تا ْ15، دارای اقلیمهای نیمه‌مرطوب و مرطوب سرد با دوره‌های یخ‌بندان طولانی در ارتفاعات است (← جعفری، همانجا؛ درویش‌صفت، ص‌83).وجود قله‌های مرتفع (بیش از چهل قله) با ارتفاع بیش از چهارهزار متر از ویژگیهای کوهستان دنا است (← معرفت، ص‌426؛ جعفری، ج‌3، ص‌546). قلۀ دنا/ دینار/ قدوس/ قدوس‌دنا (به محلی: کل قدویس، به معنای قله پاک و بلند)، با ارتفاع 409،4 متر (مجیدی‌کرائی، ص‌20؛ معرفت، ص‌426، 428ـ429؛ جعفری، همانجا)، در 35 کیلومتری شمال‌غربی یاسوج ‌و در شهرستان دنا امتداد دارد (جعفری، ج1، ص‌268؛ نیز ← فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، ج‌2، ص‌462). جهت کوه جنوب‌شرقی ـ شمال‌غربی است (فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، همانجا). قلۀ دنا با داشتن یخچالهای طبیعی، سرچشمۀ رود مهم کُر* است (همان، ج‌2، ص‌463). قله‌های مرتفع آن غالباً در طول سال و برخی قله‌ها تا اواسط تابستان از برف پوشیده‌اند (جعفری، همانجا؛ غفاری، ص‌32). قاش‌مستان، حوض‌دال، سی‌چرنی، برج‌ آسمانی، ماش و کپیری برخی از مهم‌ترین قله‌های کوهستان دنا است (جعفری، همانجا).کوهستان دنا سرچشمه ریزابه‌های کارون از جمله خِرسان (از ریزابه‌های بزرگ کارون)، ماربُر و دِزکُرد است (مجیدی‌کرائی، ص‌21؛ جعفری، ج‌2، ص‌205، ج‌3، ص‌546). این کوهستان چشمه‌های فراوان دارد (← درویش‌صفت، ص‌83، نقشه) که نام برخی از آنها مانند چشمۀ آب ملخ در منابع قدیم نیز آمده‌است. به گفتة قزوینی (ص‌261ـ262)، از آب آن برای نابودکردن ملخها استفاده می‌شد؛ هرجا ملخها به مزارع حمله می‌کردند، آب آن چشمه را حمل می‌کردند و سارها به دنبال آن می‌رفتند و هنگامی که آب را به سطح مزارع می‌ریختند، سارها به ملخها حمله می‌بردند. چشمۀ آب، که معجزه‌گاه حضرت سلیمان هم نامیده می‌شود، و نیز اطراف چشمه آب ملخ از پدیده‌های زیبا و دیدنی کوهستان دنا است (← معرفت، ص‌430).منطقۀ کوهستانی دنا به وسعت 660،93 هکتار، در 1369ش منطقه حفاظت‌شده اعلام شد. پوشش نیمۀ شرقی منطقه، علفزار و نیمۀ غربی آن با رطوبت و تنوع زیستی بیشتر، به‌طور عمده جنگلی است (درویش‌صفت، ص‌83). این منطقه یکی از رویشگاههای طبیعی چنار در ایران محسوب می‌شود و برخی از گونه‌های گیاهی این منطقه حفاظت‌شده، بلوط ایرانی، گیلاس، آلبالو، بادام وحشی، مینا، آویشن، مرجان، کتان دنایی و لاله واژگون و برخی از گونه‌های حیات‌وحش آن، خرس قهوه‌ای، پلنگ، بز و پازن، گرگ و سیاه‌گوش، کبک، عقاب طلایی و عقاب دو برادر، و مارشاخ‌دار و گرزه‌مار است (همانجا).مناطق اطراف کوهستان دنا در بعضی قسمتها به «پادنا» و «پشت دنا» معروف شده و بین دو ایل بزرگ بویراحمدی و قشقایی تقسیم شده‌است (مجیدی‌کرائی، همانجا). بر پایۀ تقسیمات کشوری، بخش پادنا با دهستانهای پادنا علیا، پادنا وسطی و پادنا سفلا جزو شهرستان سمیرم اصفهان است (← ایران. وزارت کشور، ذیل «استان اصفهان»). علاوه بر ایلهای بویراحمدی و قشقایی، پیرامون و دامنه‌های کوهستان دنا ییلاق ایلات جرقویه و طیبی است (← مرکز آمار ایران، ص‌35، 140).کوهستان دنا، در دورۀ قبل از اسلام، از کوههای مقدس شناخته می‌شد (← مجیدی‌کرائی، ص‌20). شاید نام آن بی‌ارتباط با تقدسش نباشد، چنان‌که آن را دئنا و دینان هم گفته‌اند که به نام «دئنا»، یکی از بخشهای اوستا به نام فروردین‌یشت، نزدیک است (← اصطخری، ص‌119، پانویس؛ مجیدی‌کرائی، ص‌19ـ20)، همچنین مرکّب از «دی» به معنای خدا و «نا» به معنای آب دانسته شده‌است (← مهریار، ج‌1، ص‌278).نام دیگر باستانی دنا ظاهراً کوشید است. حمزه اصفهانی (ص‌27) در داستانی دربارة کیخسرو نوشته که وی به همراه یارانش به جنگ اژدهایی بر کوه سرخی به نام کوشید رفته و پس از کشتن اژدها، آتشکده‌ای بر کوه بنیان نهاده که به آتش کوشید معروف شده‌است. حمداللّه مستوفی (ص‌91)، در تعریف همین داستان، کوه را دنا نامیده‌است. ابوریحان بیرونی نیز در وصف اعیاد مشهور ایرانیان، به نقل از سعیدبن فضل، به درخشش بالای این کوه در نوروز اشاره کرده که حتی در هوای ابری هم دیده می‌شده‌است (الآثارالباقیة، چاپ اذکائی، ص‌265؛ نیز ← همان، چاپ زاخاو، ص‌215، که کوه دنا را «دما» آورده‌است).جغرافی‌نگاران متقدم، دنا را از کوههای فارس دانسته‌اند و آن را گاه با ضبط «دینار»، سرچشمه رود شیرین گفته‌اند (← اصطخری، ص‌119؛ ابوریحان بیرونی، چاپ زاخاو، همانجا؛ ابوالفداء، ص58). ابن‌بلخی (ص144) در وصف قهستان/ کوهستان سمیرم، بدون ذکر نام کوهستان از برفهای دائمی آن مطالبی آورده‌است.در سدۀ یازدهم، محمد میرک‌حسینی (ص34)، پس از وصف این کوهستان، از قریه‌ای قدیمی در پای کوه دنا یاد کرده که انگور آن بر انگور مشهور بلاد شاپور رجحان داشته‌است. امروزه آبادی دنا، که دارای آثار قدیمی است، در پای کوه دنا واقع است (مجیدی‌کرائی، ص‌161؛ نیز ← باور، ص‌139).کوهستان دنا دارای راههای صعب‌العبوری است، بااین‌حال در گذشته راههای قدیمی از میان آن می‌گذشت. از اروپاییان، استوکلر در حدود 1091/ 1680 برای رفتن به اصفهان از بهبهان راه کوهستانی دنا را پیموده‌است (← گابریل، ص153ـ154). امروزه راه اردکان به یاسوج ‌از دامنه‌های شرقی کوهستان دنا می‌گذرد (جعفری، ج1، ص268).منابع‌: ابن‌بلخی، فارس‌نامه، چاپ گی لسترنج ‌و رینولد الین نیکلسون، لندن 1921، چاپ افست تهران 1363ش؛ اسماعیل‌بن‌علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و سلان، پاریس 1840؛ ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ 1923؛ همان، چاپ پرویز اذکائی، تهران 1380ش؛ اصطخری؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری‌: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ محمود باور، کوه گیلویه و ایلات آن، گچ‌ساران 1324ش؛ جعفری؛ حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده؛ حمزة‌بن حسن حمزه اصفهانی، کتاب تاریخ سنی ملوک‌الارض و الانبیاء علیهم‌الصلوة و السلام، برلین 1340؛ علی‌اصغر درویش‌صفت، اطلس مناطق حفاظت‌شده ایران، طرح: معاونت محیط زیست و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، تهران 1385ش؛ هیبت‌اللّه غفاری، ساختارهای اجتماعی عشایر بویراحمد (64ـ1300 هجری شمسی)، تهران 1368ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1379ش؛ زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1848، چاپ افست ویسبادن 1967؛ نورمحمد مجیدی‌کرائی، تاریخ و جغرافیای کوهگیلویه و بویراحمد، تهران 1371ش؛ محمد میرک حسینی، ریاض‌الفردوس خانی، چاپ ایرج ‌افشار و فرشته صرّافان، تهران 1385ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده‌:1377 جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378ش؛ احمد معرفت، کوه‌ها و غارهای ایران، تهران 1373ش؛ محمد مهریار، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان 1382ـ1387ش؛Alfons Gabriel, Die Erforschung Persiens, Vienna 1952.