دمیرباش، اصطلاح دیوانی در عثمانی و نیز لقبی که ترکها به کارل دوازدهم پادشاه سوئد داده بودند. دمیرباش مرکّب از دمیر/ تیمور (آهن) و باش (سر؛ ← باش/ باشی*) به‌معنی «آهنین سر»، اصطلاحی بود که در دورۀ عثمانی به شکل «تیمورباش» به‌کار برده می‌شد (← بخاری، ج1، ص137؛ وفیق‌پاشا، ج1، ص421؛ بهاءالدین، ذیل «تیمور» و «دمیر»).در نظام مالیاتی عثمانی (چفت رسمی* و چفتلک*)، به آنچه در ازای تلف‌شدن اموال یا حیوانات پرداخت می‌شد ــ به‌شرط اینکه در اجاره قید شده‌باشد ــ دمیرباش می‌گفتند (← ابوالضیا، ذیل «تیمور»؛ آندونیادی، ذیل «تیمورباش»). مفتشان امور مالی دربارة اموالی که شامل دمیرباش می‌شد تحقیق و آنها را در دفتری ثبت می‌کردند (همانجاها). دمیرباش به هر آنچه دائمی بود و در آن تغییری صورت نمی‌پذیرفت نیز اطلاق می‌شد (← بهاءالدین، ذیل «دمیر»). همچنین به وسایل و اشیای متعلق به زمین (مزرعه) یا خانه که یکجا به‌فروش می‌رسید، دمیرباش گفته می‌شد (← بخاری، همانجا). امروزه دمیرباش به کالاهای غیرمصرفی گفته می‌شود و منظور از «اشیای دمیرباش»، داراییهای ثابت است (← کانار؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه).دمیرباش/ تیمورباش اصطلاحاً به صفت «ستیزه‌جو» (عنود/ عنادچی) نیز اشاره دارد (← وفیق‌پاشا؛ بهاءالدین؛ ابوالضیا، همانجاها). معروف‌ترین شخصیتی که در میان عثمانیان با لقب دمیرباش/ تیمورباش شناخته می‌شد، کارل دوازدهم فرمانروای سوئد بود که به‌علت ستیزه‌جویی فراوان خود، به این نام ملقب شده بود (← رفعت احمد، ذیل «تیمورباش»؛ رشاد، ج2، ص10؛ ابوالضیا، همانجا). وی در 1109/1697 در پانزده سالگی، به حکومت رسید و پس از سه سال ابتدا با کشورهای دانمارک، لهستان و آلمان وارد جنگ شد و آنها را مغلوب کرد (← رفعت احمد؛ رشاد، همانجاها)، و سپس به روسیه لشکر کشید و در جنگ ناروا (1112/ 1700)، پترکبیر را نیز شکست داد (← رفعت احمد؛ رشاد، همانجاها). پس از این پیروزیها، وی مناسبات دوستانه‌ای با دولت عثمانی برقرار کرد (← رشاد، ج2، ص11). دمیرباش در جنگ پولتاوا در 1121/ 1709 از پتر شکست خورد و وارد خاک عثمانی شد (← رفعت احمد؛ رشاد، همانجاها). در تعقیب وی، نیروهای روسیه نیز برخلاف عهدنامۀ کارلوفچه وارد خاک عثمانی شدند که این رویداد موجب اعتراض دولت عثمانی شد (← رشاد، ج2، ص10، 12؛ راشد، ج3، ص303ـ304). در پی این رخدادها دمیرباش در 1122 رسماً به دولت عثمانی پناهنده شد (← راشد، ج3، ص303، 323)، اما در 1124 براساس پیمانی بین دولت عثمانی و روسیه، بحث خروج دمیرباش از ممالک عثمانی مطرح شد (← همان، ج3، ص390؛ آیوردی، ص203). سرانجام، کارل دمیرباش که چهار سال از عمر خود را در عثمانی و بخشی از این مدت را در زندان گذرانده بود، با رضایت خود و تأمین مایحتاج از طرف عثمانی در 1125/ 1713 به سوئد بازگشت (راشد، ج4، ص25). او پس از هفت سال حکومت در سوئد در 1132/ 1720 در 38 سالگی درگذشت (رفعت احمد، همانجا).منابع: طومه آندونیادی، قاموس قوانین، ج1، استانبول 1310؛ توفیق ابوالضیا، لغت ابوالضیا، قسطنطنیه 1306؛ سلیمان‌افندی بخاری، لغت چغتای و ترکی عثمانی، ج1، استانبول 1298؛ م. بهاءالدین، یکی تورکجه لغت، استانبول: اوقاف اسلامیه مطبعه‌سی، ]بی‌تا.[؛ محمد راشد، تاریخ راشد، استانبول 1282؛ علی رشاد، قرون جدیده تاریخی، استانبول 1332ـ1333؛ رفعت احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول 1299ـ1300؛ احمد وفیق‌پاشا، لهجه عثمانی، ]استانبول[ 1293؛Sâmiha Ayverdi, Türk-Rus münâsebetleri ve muharebeleri, İstanbul 2004; EI2, s.v. "Demirbash"; Mehmet Kanar, Kanar Türkçe-Farsça sözlük, İstanbul 2007.
