دمیاط

دِمیاط، از شهرهای کهن مصر در دلتای نیل. این شهر در کرانۀ شرقی یکی از شاخه‌های رود نیل در دوازده کیلومتری جنوب دریای مدیترانه واقع است (عفیفی، ذیل مادّه).دمیاط، که طبق برخی منابع در اصل واژه‌ای سریانی و از ریشۀ «د م ط» است (← ابن‌دقماق، قسم 1، ص80؛ مَقریزی، ج‌1، ص580)، در مصر قدیم، تامیات/ تامیاتی، در لاتین دمیطه (← رمزی، قسم 2، جزء1، ص‌8) و در منابع دورۀ اسلامی به صورتهای دِمیاط (← یاقوت حموی، ذیل مادّه)، ذمیاط (ادریسی، ج‌1، ص330؛ حِمْیَری، ص‌257) و دَمیاط (آزادانی‌اصفهانی، ص‌99) ضبط شده‌است.دمیاط به‌سبب داشتن حصاری مستحکم، پس از مقاومتی نسبتاً طولانی در سال 21/ 642 به‌دست مسلمانان فتح شد و علت اصلی توفیق مسلمانان در فتح این شهر همکاری فرزند هاموک (حاکم دمیاط) با آنان بود. گفته شده‌است که وی در خواب، پیامبراکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم را دید و اسلام آورد و راههای ورود به شهر را به مسلمانان نشان داد (ابن‌وصیف‌شاه، ص‌33؛ اولیاچلبی، ج‌2، ص‌287).دمیاط، به‌سبب فاصلۀ کم با دریا، بارها در سده‌های نخست اسلام دستخوش حملات ناوگان جنگی مسیحیان شد که مهم‌ترین آنها در 238/852 به‌وقوع پیوست. در این سال، پس از آنکه جاسوسان روم آنها را از رفتن فرماندهان و مدافعان شهر به خارج ‌از دمیاط برای شرکت در جشن عید قربان مطّلع ساختند، رومیان با سیصد کشتی جنگی به این شهر حمله و صبح روز عرفه آن را تصرف کردند. اما پیش از رسیدن عَنَبسَة‌بن اسحاق (والی مصر) به دمیاط برای عقب‌نشاندن آنان از شهر گریختند و عنبسه بی‌درنگ به بازسازی استحکامات شهر پرداخت (← طبری، ج‌9، ص‌193ـ194؛ ابن‌تغری بِردی، ج‌2، ص‌294ـ 295؛ سیوطی، ص‌347ـ348).درپی این واقعه، به‌دستور متوکل علی‌اللّه (خلیفۀ عباسی)، برای تقویت استحکامات دفاعی دمیاط و شهرهای ساحلی، ناوگان دریایی نیرومندی در آن نواحی تأسیس شد (شیّال، ص‌12).در دوران فاطمیان (حک: 297ـ567) دمیاط در بین بندرهای شمالی مصر اعتبار و رونق بسیار یافت. وجود کارخانه‌های نساجی در دمیاط توجه فاطمیان را به این شهر جلب کرده ‌بود و در پی آن دمیاط و نواحی اطراف به‌همراه تِنّیس* به کوره‌ای مستقل با نام تنّیس و دمیاط تبدیل شد و همواره بین این دو شهر بر سر مرکزیت این کوره رقابت وجود داشت. در دورۀ خلافت معزلدین‌اللّه (حک: 319ـ365)، ناوگان دریایی دمیاط چنان نیرومند شد که دفاع دریایی از شهرهای ساحلی آن نواحی را برعهده داشت (همان، ص‌14ـ15).در دورۀ ایوبیان مصر (حک: 564ـ648)، با کاهش اهمیت تنّیس، دمیاط رونق بیشتری گرفت و شهرها و روستاهای بسیاری تابع دمیاط شدند، ازجمله شهرهای شَطا، تنّیس، تونَه، بورَه و دَبیق (همان، ص‌13).در جنگهای صلیبی*، در 565/ 1170 دمیاط 50 تا 53 روز در اشغال صلیبیان بود، اما صلاح‌الدین ایوبی* با شکست‌دادن آنان دمیاط را بازپس گرفت (ذهبی، ج‌4، ص‌189؛ ابن‌تغری بردی، ج5، ص382؛ نیز ← طقّوش، ص‌26ـ29؛ شیّال، ص17).در زمان ملک‌کامل اول (حک: 615ـ635)، صلیبیان دمیاط را بیش از سه سال در تصرف خود داشتند و ملک‌کامل پیوسته با آنها در جنگ بود. در 616/ 1219، صلیبیان مسجدجامع شهر را به کلیسا بدل کردند (یاقوت حموی، همانجا؛ ابن‌وصیف‌شاه، ص‌98ـ99؛ سیوطی، ص‌456). در 618/ 1221، با بالاآمدن آب رود نیل، مسلمانان پلهای ارتباطی شهر دمیاط را قطع کردند. ازاین‌رو صلیبیان از ملک‌کامل برای خروج ‌از دمیاط امان خواستند و در 19 رجب 618/ 8 سپتامبر 1221 شهر را رها کردند (ابن‌عبری، ص‌236ـ237؛ حمیری، ص‌257ـ258؛ نیز ← فرید، ص‌77).یاقوت حموی (قرن هفتم؛ همانجا)، ضمن شرح مفصّلی از شهر دمیاط از غذای مردم آنجا و مرغوبیت پارچه‌های سفید ساده در این شهر سخن گفته‌است (نیز ← ابن‌بطوطه، ج‌1، ص‌51ـ55).در قرن هفتم/ سیزدهم، باز هم حملات صلیبیان به شهر دمیاط ادامه یافت، ازجمله حملل لوئی نهم، پادشاه فرانسه، در 647/ 1249 که ضمن اشغال دمیاط تا قاهره نیز پیش رفت (← سخاوی، ج‌2، ص‌177؛ نیز ← فرید، ص‌82). صلیبیان آن سال را سال دمیاط خواندند. سال بعد، بار دیگر مسلمانان بر این شهر مسلط شدند (ابن‌تغری بردی، ج‌6، ص‌364؛ سخاوی، همانجا؛ جبرتی، ج‌1، ص‌28).به‌ نوشتۀ ابوالفداء (قرن هشتم؛ ص117) مسلمانان، که از حملات صلیبیان به تنگ آمده‌ بودند، شهر را رها و نزدیک آن در منطقۀ مُنشیِه شهر دیگری بنا کردند. در 921/ 1515، صلیبیان دمیاط را تصرف کردند، ولی الملک الظاهر بَیْبَرس (خلیفل مصر) قلعۀ دمیاط را فتح کرد و بسیاری از صلیبیان را کشت. سپس دمیاط به تصرف سلطان‌سلیم اول (حک: 872ـ926) درآمد (اولیاچلبی، ج2، ص278). در قرن یازدهم/ هفدهم، اولیا چلبی دمیاط را شهری بزرگ به طول 1100 قدم و عرض 800 قدم وصف کرده‌است. وی به مسجد فتحیه دمیاط (که پیشتر کلیسا بود) اشاره کرده که مساحت آن 40 × 90 قدم و دارای 92 ستون بوده‌است. این مسجد در 771 ساخته و در 1083 تجدید بنا شد. وی به وصف مساجد، حمامها، بازارها و مدارس و تکیه‌های شهر نیز پرداخته‌است (← ج‌2، ص‌278ـ280).در 1354ش/ 1975، با افزایش تعداد کشتیهایی که در بندر اسکندریه پهلو می‌گرفتند، دولت مصر مصمم شد تا بندر دمیاط را توسعه دهد. این طرح از 1359ش/ 1980 آغاز و اولین کشتی در 1365ش/ 1986 وارد این بندر شد که دارای چهارده اسکلۀ بارانداز بود. در 1379ش/ 2000، ظرفیت بندر دمیاط به 5ر6 میلیون تُن رسید (موسوعة مصر الحدیثة، ج‌3، ص‌163). مساحت دمیاط حدود 589 کیلومترمربع است (همان، ج‌3، ص‌53). در 1389ش/ 2010، جمعیت شهر 154،462 تن (← (سالنامه جمعیتی 2009ـ 2010(، ص‌368) بوده‌است.امروزه شهر دمیاط در استان دمیاط و در 190 کیلومتری شمال قاهره واقع و از مشرق با جادۀ ساحلی با بندر پرت‌سعید و از مغرب با بندرهای اسکندریه و مِرسی مَطروح مرتبط است. دمیاط دارای زمینهای حاصلخیز و محصولات مهم آنجا کنجد، پنبه، برنج، کتان، ذرت و حبوبات است (← سامی، ذیل مادّه؛ ابوحجر، ص‌496؛ عفیفی، همانجا). صنایع آنجا منسوجات پشمی و نخی، مبلمان، کنسروماهی و روغن است (ابوحجر، همانجا).مشهورترین مسجد دمیاط، مسجد عمروبن عاص‌ است که در زمان فتح دمیاط (21/ 642) به‌دستور عمروبن عاص ‌(فاتح مصر، متوفی 42) بنا شده‌ بود (عفیفی، همانجا). مسجد، مدرسه و خانقاه معینی، منسوب به معین‌الدین الفارسکوری، از آثار تاریخی شهر است. وی این مسجد را در 710 بنا کرد و سپس نوه‌اش، محمدبن معین‌الدین الفارسکوری، آن را گسترش داد و مدرسۀ آن را در 845 بنا نهاد (دمیاط، ص70). احمدبن محمد دمیاطی، معروف به بنّاء*، عبدالمؤمن‌بن خلف دمیاطی* و بکربن سهل‌بن اسماعیل‌بن نافع ابومحمد دمیاطی (متوفی 289)، محدّث که در دمیاط درگذشت (یاقوت حموی، همانجا)، از علمای منسوب به این شهرند.منابع: محمدصادق‌بن محمدصالح آزادانی ‌اصفهانی، خاتمه شاهد صادق: در ضبط اسماء جغرافیائی، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1377ش؛ ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ محمدعبدالمنعم عریان، بیروت 1407/1987؛ ابن‌تغری‌بردی؛ ابن‌دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عقدالامصار، بولاق 1310/ 1893، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ ابن‌عبری، تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانی، بیروت 1958؛ ابن‌وصیف‌شاه، جواهرالبحور و وقائع‌الامور و عجائب‌الدهور فی اخبار الدیار المصریة المعروف ب فضائل مصر و اخبارها، چاپ محمد زینهم محمد عزب، قاهره 1425/2004؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، کتاب ‌تقویم‌البلدان، چاپ رنو و سلان، پاریس 1840؛ آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، عَمّان 2002؛ محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة‌المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت 1409/ 1989؛ محمدظلی‌بن درویش اولیاچلبی، الرحلة الی مصر و السودان و الحبشة، نقلها الی العربیة حسین مجیب مصری، قاهره 2006؛ عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، بیروت: دارالجیل، ]بی‌تا.[؛ محمدبن عبدالمنعم حِمْیَری، الروض المعطار فی خبر الاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت 1984؛ دمیاط: تُراث و حُراس، ]قاهره[: مطابع المجلس الاعلی الآثار، ] 2009[؛ محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج‌4، چاپ صلاح‌الدین منجد، کویت 1984؛ محمد رمزی، القاموس الجغرافی للبلاد المصریة من عهد قدماء المصریین الی سنة 1945، ]قاهره[ 1994؛ سامی؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، بیروت 1414/1993؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، تاریخ‌الخلفاء، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، ]قاهره[ 1378/1959؛ جمال‌الدین شیّال، مجمل تاریخ دمیاط: سیاسیا و اقتصادیا، ]قاهره [1420/2000؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ محمدسهیل طقّوش، تاریخ‌الایوبیین فی مصر و بلادالشام و اقلیم‌الجزیرة: 569ـ661ه/ 1174ـ1263م، بیروت 1420/ 1999؛ عبدالحکیم عفیفی، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة، بیروت 1421/2000؛ محمدبک فرید، تاریخ‌الدولة العلّیة العثمانیة، چاپ احسان حقی، بیروت 1408/ 1988؛ احمدبن علی مَقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن 1422ـ1425/ 2002ـ2004؛ موسوعة مصر الحدیثة، محرر علی‌الدین هلال و دیگران، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1996؛ یاقوت حموی؛Demographic yearbook 2009-2010, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, 2011.