دموکرات کردستان عراق حزب

دموکرات کردستان عراق، حزب، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین حزب در کردستان عراق. با ظهور ملی‌گرایی در خاورمیانه در اوایل قرن سیزدهم/ اواخر قرن نوزدهم، جنبش ملی‌گرایانۀ کرد نیز شکل گرفت. در این دوره کردهای عراق برای دستیابی به حقوق سیاسی و اجتماعی خود قیام کردند. این قیام در آغاز قبیله‌ای بود و طبقات متوسط شهری از آن حمایت نمی‌کردند. در دو قیام محمود بَرزَنجی* در 1337/1919 و ملامصطفی بارزانی در 1322ش/1943 منافع شخصی و قبیله‌ای و نیز گرایشهای ملی‌گرایانه دیده می‌شد. گرایشهای ملی‌گرایانۀ کرد به‌تدریج ‌در میان روشنفکران تحصیل‌کرده و طبقات متوسط شهری شکل گرفت. البته پیش از تأسیس احزاب ملی‌گرای کرد، بسیاری از روشنفکران به حزب کمونیست عراق گرایش پیدا کرده بودند. با آنکه بیشتر احزاب تازه‌تأسیس در کردستان عراق چپ بودند، ملامصطفی بارزانی را به‌عنوان رهبر جنبش ملی کرد به‌رسمیت می‌شناختند (استانسفیلد، ص61ـ65؛ اوبالانس، ص38ـ49؛ نیز← بارِزانیها*).اندیشۀ تأسیس حزب دموکرات کردستان عراق به اعلان جمهوری مهاباد به رهبری قاضی‌محمد* در 2 بهمن 1324/ 22 ژانویۀ 1946 بازمی‌گردد. پیش از آن، ملامصطفی بارزانی در تأسیس این جمهوری به قاضی‌محمد یاری رسانده بود. به پیشنهاد بارزانی حزب دموکرات کردستان عراق، به تقلید از حزبِ دموکرات کردستان* ایران تشکیل گردید. حمزه عبداللّه، به‌عنوان نمایندۀ دو حزب معروف کُرد یعنی شورش و رِزگاری، در مهاباد حضور یافت و توافق اولیه برای تشکیل حزب حاصل شد. هیئت مؤسس حزب در اسفند 1324/ فوریۀ 1946 تشکیل گردید که اعضای آن عبارت بودند از: ملامصطفی بارزانی، حمزه عبداللّه، میرحاج‌احمد و نوری احمد طه. چهار تن از افسران لجنه آزادی (کمیتۀ آزادی) نیز، به نامهای عزه عبدالعزیز، مصطفی خوشناو، خیراللّه عبدالکریم و محمد محمود القدسی، به آنان پیوستند (خرسان، ص51ـ53؛ مک‌دوال، 2004، ص241، 296؛ میوان عارف، ص‌36ـ 37؛ عثمان علی، ص‌699ـ 700).نخستین کنگرۀ حزب دموکرات در 25 مرداد 1325/16 اوت 1946 در بغداد با شرکت 32 نماینده از احزاب کرد برگزار گردید که نود درصد آنان از اعضای احزاب شورش و رزگاری بودند. در این کنگره، ملامصطفی بارزانی که غایب بود، به ریاست حزب و حمزه عبداللّه به دبیرکلی آن انتخاب شدند. نام این حزب پارتی دیمکراتی کورد (حزب دموکرات کرد) بود که به اختصار پارتی نامیده می‌شد (استانسفیلد، ص‌66؛ بارزانی، ج‌1، ص‌216ـ 217؛ عبدالستار طاهر، ص‌14ـ15). در اساسنامۀ حزب بر حقوق ملی و دموکراتیک ملت کرد در چهارچوب وحدت ملی عراق تأکید شد و اصلاحات اجتماعی و اقتصادی، ملی‌کردن منابع طبیعی و صنایع، مبارزه با بی‌سوادی و گسترش آموزش عالی، تأسیس دانشگاه کردستان، رسمی‌شدن زبان کردی در مدارس و ادارات و تقویت و ترویج ‌زبان کردی و آداب و رسوم و فرهنگ ملت کرد، درخواست گردید (خرسان، ص‌54). به اعتقاد حزب دستیابی به وحدت ملی در عراق فقط با برگزاری انتخابات آزاد و مشارکت تمام قومیتها امکان‌پذیر بود. حزب با تأکید بر برادری عربها و کردها، آنها را به مبارزۀ مشترک بر ضد استعمار و عاملان داخلی آن برای کسب استقلال ملی و برقراری نظام دموکراتیک و مشروطه فرامی‌خواند.تشکیلات حزب دموکرات شامل رئیس حزب، نایب رئیس، دفتر سیاسی و شورای مرکزی است. ابتدا منصب دبیرکل نیز وجود داشت که بعدها نایب رئیس جای آن را گرفت. شاخه‌های لیک (حزب)، ناوچا (کمیتۀ مناطق)، رک‌خراو (سازمانهای محلی) و شانا (هسته‌ها) زیرمجموعه‌های تشکیلات حزب‌اند. رئیس، نایب رئیس، اعضای دفتر سیاسی و شورای مرکزی را کنگره‌های حزبی انتخاب می‌کنند (حزب دموکرات کردستان ـ عراق، 2013).حزب دموکرات از همان ابتدای تأسیس، سه جریان متفاوت داشت که عبارت بودند از: جریان قبیله‌ای، به رهبری ملامصطفی بارزانی؛ جریان چپ‌گرا، با هدایت اعضای سابق حزب شورش؛ و جریان روشنفکری ملی کرد که ابراهیم احمد مهم‌ترین شخصیت آن بود (خرسان، ص55). ملامصطفی بارزانی و یارانش پس از سقوط جمهوری مهاباد و اعدام قاضی محمد، در مرزهای ایران و عراق متواری شدند. آنان که با نیروهای ایرانی و عراقی درگیر بودند، در 26 خرداد 1326/ 17 ژوئن 1947 با حمایت اتحاد جماهیر شوروی وارد این کشور شدند. به دلیل برخورد قهرآمیز نظام پادشاهی عراق با کردها و سرکوب آنان، حزب دموکرات در این دوره مخفیانه به فعالیت خود ادامه داد. این حزب برای انتشار عقاید و اهداف خود نشریۀ رزگاری را در 12 شهریور 1325/ 3 سپتامبر 1946 منتشر کرد. حزب در مبارزه با نظام پادشاهی عراق با همکاری احزاب مخالف دیگر، یعنی حزب کمونیست عراق، حزب‌الشعب (حزب ملت) و الحزب الوطنی الدیمقراطی (حزب دموکرات ملی)، در 28 مهر 1326/21 اکتبر 1947 لجنة التعاون الوطنی (کمیتۀ تعاون ملی) را تشکیل داد. از طریق این کمیته، اعتراض به نظام پادشاهی سازماندهی شد. به همین سبب بسیاری از اعضای آن محاکمه و برخی از جمله چهار افسر عضو هیئت مؤسس حزب دموکرات در 1326ش/ 1947 اعدام شدند. در 1329ش/1950، در هنگام تبعید ملامصطفی بارزانی، حمزه عبداللّه دستگیر شد و از فعالیتهای حزب کاسته شد، انتشار رزگاری نیز متوقف گردید. البته حمزه عبداللّه از زندان گریخت و در سلیمانیه فعالیتهای خود را مخفیانه ازسرگرفت (خرسان، ص‌56؛ حامد محمود عیسی، 2005، ص287ـ 293؛ کوچرا، ص238ـ240).به‌رغم کاهش فعالیت حزب، کنگرۀ دوم حزب در 22ـ23 اسفند 1329/13ـ14 مارس 1951 در بغداد تشکیل شد. در این کنگره منازعه بر سر دبیر کلی حزب بین حمزه عبداللّه و ابراهیم احمد آغاز گردید. اغلب اعضای حاضر در کنگره از حمزه عبداللّه خواستند که به جای دبیرکلی، بر نشریۀ رزگاری نظارت کند که انتشار مجدد آن در کرکوک از سرگرفته شده بود. اعضای کنگره ضمن انتخاب دفتر سیاسی و شورای مرکزی، ملامصطفی بارزانی را به ریاست حزب و ابراهیم احمد را به دبیرکلی برگزیدند. حمزه عبداللّه در اعتراض به این انتخاب، تشکلی به نام الحزب الدیمقراطی التقدمی لکردستان العراق (حزب دموکرات پیشرو کردستان عراق) تأسیس کرد و از حزب دموکرات جدا شد (خرسان، ص57؛ عبدالستار طاهر، ص17).کنگرۀ سوم حزب در 6 بهمن 1331/ 26 ژانویۀ 1953 در کرکوک تشکیل شد. در این کنگرۀ مارکسیسم ـ لنینیسم، خط مشی سیاسی ‌حزب ‌اعلام‌ شد. حزب ‌دموکرات ‌خواستار اصلاحات ‌ارضی، مبارزه با نظام فئودالی، حمایت از دهقانان، خودمختاری منطقۀ کردستان و ملی‌شدن صنعت نفت شد. این حزب در سیاست خارجی بر پیوستن عراق به بلوک شرق تأکید کرد. در این کنگره نام حزب از حزب دموکرات کرد، به حزب دموکرات کردستان تغییر یافت تا همۀ قومیتهای کردستان عراق را دربرگیرد. همچنین نشریۀ رزگاری به خه‌بات تغییر نام یافت. ملامصطفی بارزانی و ابراهیم احمد بار دیگر به ریاست و دبیرکلی حزب برگزیده شدند و اعضای جدیدی مانند جلال طالبانی به شورای مرکزی حزب راه یافتند. پس از این کنگره، حزب دموکرات تشکلهایی وابسته تأسیس کرد که عبارت بودند از: اتحاد طلبة کردستان (اتحادیه دانشجویان کردستان)، اتحاد الشبیبة الدیمقراطی الکردستانی (اتحادیه دموکراتیک جوانان کردستان) و اتحاد النساء الدیمقراطی الکردستانی (اتحادیۀ دموکراتیک زنان کردستان؛ قانعی‌فرد، ج1، ص338؛ مک‌دوال، 2004، ص297؛ خرسان، ص57ـ59). حمزه عبداللّه و حزبش در پی خواست حزب دموکرات بار دیگر به این حزب پیوستند. همچنین مذاکره با اعضای حزب کمونیست کردستان باعث شد که سه تن از شخصیتهای ممتاز این حزب یعنی حمید عثمان، صالح الحیدری و فوأد کمال به همراه شمار زیادی از اعضای این حزب در 1336ش/ 1957 به حزب دموکرات ملحق شوند (قانعی‌فرد، ج‌1، ص‌399؛ خرسان، ص‌59ـ60).با کودتای نظامیِ الضُبّاط الاحرار (افسران آزاد) به رهبری عبدالکریم قاسم* در 23 تیر 1337/ 14 ژوئیۀ 1958، نظام پادشاهی فروپاشید و نظام جمهوری به ریاست عبدالکریم قاسم شکل گرفت. به‌رغم حمایت حزب دموکرات کردستان از نظام جمهوری و مناسبات قاسم با کردها، هیچ‌یک از اعضای حزب دموکرات به مجلس راه نیافتند. قاسم وعدۀ جمهوری دموکراتیک داد و ازاین‌رو با بازگشت ملامصطفی بارزانی به عراق موافقت کرد. بارزانی در 14 مهر/6 اکتبر همان سال به عراق بازگشت. عبدالکریم قاسم تمام زندانیان کُرد را آزاد کرد و به کردها آزادی سیاسی و اجازۀ فعالیت مطبوعاتی داد. حزب دموکرات نیز اجازۀ فعالیت یافت (بارزانی، ج2، ص37ـ48، 63؛ مک‌دوال، 2004، ص302ـ303؛ خرسان، ص‌71ـ73).در 1337ش/1958، اختلافات در حزب دموکرات کردستان به تشکیل جناح چپ‌گرا به رهبری حمزه عبداللّه و جناح مخالف به‌ رهبری ابراهیم احمد و جلال طالبانی انجامید. ابراهیم احمد و طالبانی به ملی‌گرایان عراقی نزدیک بودند. مصطفی بارزانی به چپ‌گرایان گرایش داشت و نفوذ او سبب شد در 1338ش/ 1959 ابراهیم احمد از دبیر کلی برکنار شود و حمزه عبداللّه جانشین او گردد، عضویت طالبانی هم به حالت تعلیق در آمد. خط مشی حمزه عبداللّه حزب دموکرات را دنباله‌رو حزب کمونیست عراق کرده بود و بارزانی که استقلال و ماهیت حزب را در خطر می‌دید، او را برکنار کرد. در کنگرۀ چهارم حزب دموکرات که در 11ـ 14 مهر 1338/ 4ـ7 اکتبر 1959 تشکیل شد، حمزه عبداللّه و هواداران او از حزب اخراج‌ شدند و ابراهیم احمد به دبیر کلی انتخاب شد. بنابراین حزب تا حد زیادی از چپ‌گرایی فاصله گرفت. جلال طالبانی نیز نظارت بر نشریۀ خه‌بات را برعهده گرفت و به شورای مرکزی راه یافت (مک‌دوال، 2004، ص87؛ خرسان، ص73ـ78؛ کوچرا، ص‌258ـ260).عبدالکریم قاسم به‌تدریج ‌از احزاب کُرد و چپ‌گرا فاصله گرفت و به احزاب راست و ملی‌گرا گرایش پیدا کرد. وی از سلطۀ بلامنازع بارزانی بر کردستان و اقدامات یک‌جانبه و فراقانونی حزب وی در ترور برخی شخصیتهای ضدِ کرد ناخرسند بود و اعضای حزب دموکرات را دستگیر کرد و از مواضع خود فاصله گرفت (مک‌دوال، 2004، ص307ـ308؛ حامد محمود عیسی، 1992، ص199ـ201). با آغاز قیام کردها در شهریور 1340/ سپتامبر 1961، عبدالکریم قاسم حزب دموکرات را به اتهام ایجاد فتنه در بین ملت عراق غیرقانونی اعلام کرد. پس از آن درگیریهای شدیدی بین شبه‌نظامیان کرد و ارتش عراق رخ داد که تا پایان زمامداری عبدالکریم قاسم ادامه یافت (بارزانی، ج2، ص111ـ11؛ خرسان، ص95ـ99؛ سعد ناجی، ص‌16).در 19 بهمن 1341/ 8 فوریۀ 1963، عبدالسلام عارف* با همکاری حزب بعث* طی کودتایی حکومت عبدالکریم قاسم را سرنگون کرد و خود به ریاست‌جمهوری رسید. حزب دموکرات ضمن حمایت از حکومت جدید، خواستار تشکیل حکومت خودمختار کردستان و آزادی زندانیان کرد شد. به همین منظور هیئتی از کردها، به ریاست جلال طالبانی، برای مذاکره به بغداد رفت. حکومت جدید با خودمختاری کردها مخالفت کرد که باعث آغاز درگیری بین کردها و حکومت مرکزی در 1342ش/1963 شد و به شکست مبارزان کرد انجامید. ملامصطفی بارزانی ناگزیر در 21 بهمن 1342/ 10 فوریۀ 1964 آتش‌بس را پذیرفت. این امر سبب ایجاد اختلاف بین بارزانی و بسیاری از اعضای شورای مرکزی به رهبری ابراهیم احمد شد، زیرا آنان اعتقاد داشتند که بارزانی، سلسله‌مراتب حزبی را درنظر نمی‌گیرد و به‌صورت قبیله‌ای تصمیم می‌گیرد (رندل، ص183ـ184؛ خرسان، ص100ـ102، 113ـ116، 123ـ127؛ ترایپ، ص‌172؛ قانعی‌فرد، ج1، ص786). در نتیجه این اختلافات، چهارده تن از اعضای شورای مرکزی حزب از جمله ابراهیم احمد و جلال طالبانی به‌همراه هواداران آنان از حزب جدا شدند. کنگرۀ ششم حزب در 10ـ 18 تیر 1343/ 1ـ 9 ژوئیۀ 1964 بدون آنها و با حضور نیروهای شبه‌نظامی کرد، که پیشمرگه نامیده می‌شدند، برگزار گردید. در این کنگره، جدایی این چهارده عضو به‌طور رسمی پذیرفته شد و ضمن انتخاب اعضای شورای مرکزی جدید، ملامصطفی بارزانی به ریاست حزب و حبیب محمد کریم به دبیرکلی آن برگزیده شدند. پس از این کنگره، حزب دموکرات به دو جناح بارزانی (حزب دموکرات ـ دفتر نظامی) و جناح ابراهیم احمد و طالبانی (حزب دموکرات کردستان ـ دفتر سیاسی) منشعب گردید (خرسان، ص126ـ 131؛ بوتانی، ص‌246ـ247، 256ـ258؛ عجلی، ص‌41). در پی درگیری بین این دو جناح، ابراهیم احمد و طالبانی با طرفداران خود به ایران گریختند. محمدرضا پهلوی (حک:1320ـ1357ش) که با حکومت عراق اختلاف داشت، از آنها حمایت کرد. در 6ـ8 مهر 1343/ 28ـ30 سپتامبر 1964 کنگرۀ ملی کردستان با حضور احزاب، گروهها و عشایر مختلف کرد برگزار شد. در این کنگره شورای رهبری انقلاب در کردستان تأسیس شد و ملامصطفی بارزانی به ریاست آن انتخاب گردید. نیروهای شبه‌نظامیِ پیشمرگه نیز زیر نظر بارزانی و حزب دموکرات کردستان درآمدند (قانعی‌فرد، ج‌1، ص‌786ـ787؛ خرسان، ص‌133ـ134). کردها بار دیگر خواهان خودمختاری کردستان شدند که با رد این درخواست، درگیری بین کردها و حکومت مرکزی در 1344ش/1965 از سرگرفته شد. اعضای دفتر سیاسی، جز ابراهیم احمد، به خواست حکومت ایران به عراق بازگشتند و در کنار بارزانی به مبارزه پرداختند (قانعی‌فرد، ج1، ص900ـ901؛ کندال و همکاران، ص‌191). در 7 مرداد 1345/ 22 ژوئیۀ 1966 توافقنامۀ آتش‌بس میان حکومت عراق و کردها به امضا رسید. با موافقت حکومت مرکزی، نشریۀ التآخی به عنوان ترجمان حزب دموکرات در 1346ش/ 1967 منتشر شد (صلاح‌سعداللّه، ص‌98؛ کوماروف، ص‌88ـ89).در 26 تیر 1347/ 17 ژوئیۀ 1968 حزب بعث با کودتا حکومت عبدالرحمان عارف* (حک: 1345ـ1347ش/ 1966ـ1968) را سرنگون کرد و احمد حسن البکر (حک: 1347ـ1358ش/ 1968ـ1979) رئیس‌جمهور شد. با درخواست حزب بعث مبنی بر مشارکت حزب دموکرات کردستان در حکومت جدید، دو تن از اعضای این حزب به دولت راه یافتند (کوچرا، ص330ـ332؛ برزنجی، ص‌271). حزب بعث توافقنامۀ پیشین آتش‌بس و تدریس به زبان کردی در مدارس و دانشگاههای مناطق کردنشین عراق و نیز تأسیس دانشگاه جدیدی در سلیمانیه را پذیرفت. حکومت همچنین با عفو زندانیان سیاسیِ کُرد و تعطیلات رسمی کردها در نوروز موافقت کرد (مَک‌دوال، 2004، ص‌325ـ326؛ برزنجی، ص‌271ـ272). البته نزدیکی حکومت عراق به گروه ابراهیم احمد و طالبانی و انتخاب وزیری از جناح آنها در دولت، نپذیرفتن خواستهای حزب دموکرات مانند تشکیل حکومت ائتلافی از همۀ قومیتها و انتخاب‌نکردن چهار وزیر از این حزب باعث تیره‌شدن مناسبات حزب دموکرات و حزب بعث شد و مذاکرات بین دو طرف به نتیجه‌ای نرسید (خرسان، ص‌171ـ 172؛ ترایپ، ص‌199). بنابراین ملامصطفی بارزانی ــ که از سوی ایران حمایت می‌شد ــ در 1348ش/1969 به ارتش عراق و تأسیسات نفتی کرکوک حمله کرد (مک‌دوال، 2004، ص326ـ327؛ کوچرا، ص340ـ343). حمایت ایران از حزب دموکرات کردستان و شکست حزب بعث در چند جبهه سبب شد تا آنان خواهان مذاکره با بارزانی شوند. در این مذاکره صدام حسین* نمایندۀ حزب بعث بود. این مذاکرات به توافقنامۀ صلح در 20 اسفند 1348/ 11 مارس 1970 انجامید. برخی از امتیازاتی که کردها براساس این توافقنامه به‌دست آوردند عبارت بود از: خودمختاری مناطق کردنشین، رسمی‌بودن زبان کردی در کنار زبان عربی در مناطق کردنشین، انتصاب کردها در مناصب مهم حکومتی و مشارکت آنها در مجلس عراق، پذیرفتن حزب دموکرات کردستان به‌عنوان تنها نماینده رسمی کردهای عراق و حمایت‌نکردن از گروه ابراهیم احمد و طالبانی. همچنین پنج‌تن از اعضای حزب دموکرات به وزارت رسیدند و اعضای رهبری حزب و نیروی شبه‌نظامی پیشمرگه به عنوان نیروهای حافظ مرزها از حکومت مرکزی حقوق ماهانه دریافت کردند (کوچرا، ص‌345؛ عباسی، ص‌183ـ188؛ خرسان، ص‌185ـ186).کنگرۀ هشتم حزب دموکرات در 10 تیر 1349/ 1 ژوئیۀ 1970 برگزار شد. در این کنگره بار دیگر ملامصطفی بارزانی و محمد حبیب کریم به ترتیب به ریاست و دبیر کلی حزب انتخاب شدند و مسعود بارزانی، فرزند ملامصطفی که به‌تازگی به حزب پیوسته بود، به شورای مرکزی راه یافت. حزب دموکرات آشکارا فعالیت خود را آغاز کرد (خرسان، ص‌186ـ189). البته حزب بعث به مُفاد توافقنامۀ صلح پایبند نماند، ازجمله با اخراج‌ کردها از کرکوک و جایگزین‌کردن عربها بافت جمعیتی کرکوک را تغییر داد. حزب بعث در 1350ش/ 1971 به ترور نافرجام ملامصطفی بارزانی و نزدیکان وی اقدام کرد. حزب دموکرات نیز، با ایران، امریکا و اسرائیل ائتلاف کرد (همان، ص‌196ـ199؛ گونتر، ص‌27ـ28، 31؛ کوماروف، ص97ـ100). پس از ناکامی مذاکرات بین حزب دموکرات و حزب بعث، جنگ بین طرفین در 1353ش/ 1974 شروع شد که به پیروزی کردها انجامید. در پی این پیروزی، صدام به شاه ایران پیشنهاد کرد درصورت قطع کمکهای ایران به کردها، عراق از حقوق خود در اروندرود (شط‌العرب) می‌گذرد. شاه این پیشنهاد را پذیرفت و در 15 اسفند 1353/ 6 مارس 1975 در الجزایر، قرارداد الجزایر* به امضای طرفین رسید (مک‌دوال، 2004، ص‌338ـ339؛ سامی شورش، ص100ـ 101؛ گونتر، ص‌29). پس از انعقاد قرارداد الجزایر، ملامصطفی بارزانی در 29 اسفند 1353/ 20 مارس 1975 با اعلام پایان جنگ همراه با بسیاری از نیروهای خود به ایران پناهنده شد. ارتش عراق بر کردستان سیطره یافت و تمام تشکیلات حزب دموکرات در عراق ازبین رفت و فقط شاخۀ خارجی آن در لندن، با رهبری جمال علمدار، باقی ماند (خرسان، ص‌229ـ 234، 245).در 1354ش/ 1975 با اعلام عفو عمومیِ کردها از سوی حکومت عراق، بسیاری از اعضای حزب، از جمله حبیب محمد کریم دبیر کل حزب و برخی از اعضای شورای مرکزی، به عراق بازگشتند. برخی نیز به اروپا و امریکا رفتند و بعضی دیگر از جمله ملامصطفی بارزانی و نزدیکان او در ایران ماندند. در 10 اسفند 1357/ 2 مارس 1979 ملامصطفی بارزانی که بیمار بود برای معالجه به امریکا رفت و در همانجا درگذشت (همان، ص236ـ239؛ میربصری، ص46ـ47؛ نیز← بارزانیها*).در 1354ش/ 1975، خاندان بارزانی دو فرزند ملامصطفی، ادریس بارزانی و مسعود، را مأمور تجدید حیات حزب کردند. آن دو با شاخۀ خارجی حزب در لندن و اعضای جوان حزب تماس گرفتند و جلسات متعددی در شهر نَقَده تشکیل دادند. در نتیجه در شهریور 1354/ سپتامبر 1975، شورای رهبری موقت با حضور ادریس و مسعود بارزانی، سامی عبدالرحمان، علی عبداللّه، و نوری شاویس تشکیل شد. با تلاش اعضای رهبری موقت، نخستین اجلاس حزب در مرداد 1355/ اوت 1976 در برلین برگزار گردید. در این اجلاس شورای رهبری متشکل از پانزده تن انتخاب شد که رهبری موقت در رأس آن قرار داشت. در این اجلاس مبارزۀ مسلحانه راهبرد اصلی حزب تعیین گردید (خرسان، ص‌245ـ251؛ عجلی، ص‌272ـ 273). در همین دوران جلال طالبانی و همفکران او، که پیشتر مصطفی بارزانی آنها را از حزب دموکرات کنار گذاشته بود، به همراه دیگر شخصیتهای کرد، در 11 خرداد 1354/ اول ژوئن 1975، اتحادیۀ میهنی کردستان* را به رهبری طالبانی در دمشق تأسیس کردند (خرسان، ص‌316ـ317).پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن 1357، حزب دموکرات کردستان از آن حمایت کرد. در پی شورش مسلحانه حزب دموکرات کردستان ایران به رهبری عبدالرحمان قاسملو بر ضد حکومت مرکزی، حزب دموکرات کردستان عراق در کنار نیروهای ایرانی به مبارزه با این حزب پرداخت. این امر موجب شد که برخی از اعضای برجستۀ حزب ــ که مخالف جنگ با کردها بودندــ به عراق بازگردند، از جمله صابر، فرزند ملامصطفی بارزانی (همان، ص‌252ـ253؛ گونتر، ص‌36).حزب دموکرات برای انتخاب رهبر و دبیر کل در تیر 1358/ ژوئیۀ 1979 جلسه‌ای در اطراف اُشنویه برگزار کرد و مسعود بارزانی را به ریاست حزب و سامی عبدالرحمان را به دبیر کلی آن برگزید. در کنگرۀ نهم حزب دموکرات که در 13ـ 20 آبان 1358/ 4ـ11 نوامبر 1979 در اطراف ارومیه برگزار گردید، ضمن تشکیل دفتر سیاسی و شورای مرکزی جدید، مسعود بارزانی به ریاست حزب و علی عبداللّه به دبیرکلی آن انتخاب شدند. سامی عبدالرحمان به دلیل مخالفت شدید با این انتخاب، از حزب برکنار شد. او به لندن رفت و به همراه تعدادی از اعضای پیشین حزب دموکرات، حزب جدیدی به نام حزب الشعب الدیمقراطی (حزب دموکراتیک ملت) تأسیس کرد (خرسان، ص‌255ـ259؛ عجلی، ص‌273).پس از آغاز جنگ عراق با ایران* در 1359ش/1980، حزب دموکرات از ایران حمایت کرد و شبه‌نظامیان این حزب در برخی نبردها در کنار رزمندگان ایرانی در جنگ با رژیم بعثی مشارکت داشتند (خرسان، ص‌254ـ266). در 1359ش/1980، احزاب و گروههای مخالف حکومت عراق در سوریه ائتلافی به نام جبهۀ دموکراتیک ملی و قومی (الجبهة الوطنیة و القومیة الدیمقراطیة: جوقد) را با مرکزیت اتحادیه میهنی کردستان تشکیل دادند. به‌رغم تمایل حزب دموکرات برای پیوستن به این ائتلاف، با این امر مخالفت شد. بنابراین حزب دموکرات در ائتلاف با حزب‌الاشتراکی الکردستانی الموحَّد (حزب کمونیست عراق و حزب سوسیالیست متحد کردستان)، الجبهة الوطنیة الدیمقراطیة: جود (جبهه دموکراتیک ملی) را در 7 آذر 1359/ 28 نوامبر 1980 پایه گذاشت. پس از آن درگیریهای پراکنده‌ای بین تشکلهای جوقد و جود روی داد. به‌سبب اختلاف بین احزابِ جوقد در 1361ـ 1363ش/ 1982ـ 1984، بسیاری از احزاب آن به جود پیوستند (همان، ص‌264ـ267) و با وساطت مقامات جمهوری اسلامی ایران در 16 آبان 1365/ 7 نوامبر1986، میان ادریس بارزانی (از حزب دموکرات) و جلال طالبانی (رهبر اتحادیۀ میهنی کردستان) تفاهم‌نامۀ مشترکی امضا شد که بر اساس آن کمیته‌ای از رهبران دو حزب برای گسترش مناسبات دو حزب تشکیل شد. در نتیجه اقدامات این کمیته، الجبهة الکردستانیة العراقیة (جبهه کردستان عراق) در 12 اردیبهشت 1367/ 2 مه 1988 تأسیس شد که افزون بر این دو حزب، چهار حزب کرد دیگر با گرایشهای چپ و ملی‌گرا در آن حضور داشتند (همان، ص‌427ـ428؛ اندرسون، ص‌127).حزب دموکرات کردستان از 1365ش/ 1986، ادارۀ منطقۀ بادنان، میان استانهای دَهوک و نینوا را که از دست عراقیها خارج ‌شده بود، به دست گرفت. البته با پایانۀیافتن جنگ عراق با ایران ارتش عراق به این منطقه حمله و نظامیان کرد را سرکوب کرد. بسیاری از غیرنظامیان به‌قتل رسیدند یا در مرزهای ایران و ترکیه آواره شدند. بنابراین نیروهای پیشمرگه با تقبل خسارات فراوان مجبور به عقب‌نشینی شدند (خرسان، ص‌268ـ271). کنگرۀ دهم حزب دموکرات در 11ـ 21 آذر 1368/ 2ـ 12 دسامبر 1989 در منطقۀ میرکَفَر آذربایجان غربی برگزار شد. در این کنگره مسعود بارزانی بار دیگر به ریاست حزب انتخاب شد و بر ادامۀ مبارزۀ مسلحانه برای رسیدن به دموکراسی در عراق و کسب خودمختاری کردستان تأکید شد (همان، ص‌272ـ274).پس از حملۀ عراق به کویت در 1369ش/ 1990 و قیام شیعیان جنوب عراق در اسفند 1369/ مارس 1991 که خواهان سرنگونی حکومت بعث بودند، کردها نیز فرصت را مناسب دیدند و قیام خود را از شمال عراق آغاز کردند. اعضای حزب دموکرات کردستان وارد کردستان عراق شدند و به همراه احزاب کرد دیگر، از جمله اتحادیۀ میهنی کردستان، به قیام پیوستند. آنان مناطق گسترده‌ای از جمله سلیمانیه را گرفتند، اما حکومت بعث پس از مهار قیام شیعیان در جنوب، قیام کردها در شمال را سرکوب کرد. در نتیجۀ این سرکوب دو میلیون کرد به مرزهای ایران و ترکیه پناهنده شدند و بسیاری از آنان جان باختند. پس از آن سازمان ملل طی قطعنامۀ 688 دستور توقف عملیات را صادر کرد و در 30 فروردین 1370/ 19 آوریل 1991، نیروهای ائتلاف به رهبری امریکا با حضور در کردستان عراق، منطقۀ ممنوعیت پرواز نیروی هوایی عراق در شمال این کشور برقرار کردند (مک‌دوال، 1992، ص117ـ118؛ ییلدیز، ص34ـ39؛ خرسان، ص525ـ529). پس از آن جبهۀ کردستان با محوریت احزاب دموکرات کردستان و اتحادیۀ میهنی کردستان، مذاکرات خود را در 31 فروردین 1370/ 20 آوریل 1991 با حکومت عراق آغاز کردند. مذاکرات به نتیجه نرسید، درگیری بین طرفین آغاز شد و به شکست ارتش عراق در کردستان انجامید. حکومت عراق در 1 آبان 1370/ 23 اکتبر 1991 ادارات دولتی را از استانهای دهوک، اربیل و سلیمانیه خارج‌ کرد تا کردها ادارۀ این مناطق را برعهده گیرند. بنابراین تشکیل حکومت خودمختار در کردستان پایه‌ریزی شد. انتخابات مجلس در کردستان در 29 اردیبهشت 1372/ 19 مه 1992، با نظارت جبهۀ کردستان عراق و با حضور هشت حزب انجام شد. حزب دموکرات پنجاه درصد آرا را به دست آورد. نیم دیگر کرسیها به اتحادیۀ میهنی رسید. در 13 تیر 1371/ 4 ژوئیۀ 1992، هیئت وزیران تعیین گردید و بر اساس توافق بین دو حزب همۀ مناصب منطقۀ کردستان به‌صورت مساوی بین دو حزب تقسیم شد. نخست‌وزیری به اتحادیۀ میهنی و ریاست مجلس به حزب دموکرات رسید و مجلس کردستان برقراری نظام فدرالی را در منطقۀ کردستان تصویب کرد (ییلدیز، ص‌44ـ46؛ خرسان، ص530ـ536؛ برزنجی، ص321ـ322).حزب دموکرات کردستان در 5 آبان 1371/ 27 اکتبر 1992، در اجلاس تأسیس المؤتمر الوطنی العراقی (کنگرۀ ملی عراق) شرکت کرد. این اجلاس شامل گروهها و احزاب مخالف حکومت عراق بود که برای همکاری در تأسیس دولت جایگزین حکومت بعث تشکیل شد و زیر نظر امریکا به فعالیت پرداخت (ترایپ، ص‌275ـ277؛ شیخ عطار، ص220ـ221).کنگرۀ یازدهم حزب دموکرات در 25 مرداد 1372/ 16 اوت 1993 در اربیل برگزار شد. در این کنگره الاتحاد الدیمقراطی الکردستانی (اتحاد دموکراتیک کردستان) به رهبری علی‌ السنجاری و حرکة ‌المسلمین الاکراد الفیلیین (جنبش کردهای مسلمان فیلی) به رهبری جلیل فیلی به حزب دموکرات پیوستند. در این کنگره، مسعود بارزانی و علی عبداللّه به ترتیب به عنوان رئیس و نایب رئیس حزب انتخاب شدند (خرسان، ص290؛ عجلی، همانجا). اختلاف بر سر سیطره بر برخی از مناطق کردستان به درگیری گسترده میان حزب دموکرات کردستان و اتحادیۀ میهنی کردستان انجامید. در آذر 1373/ دسامبر 1994 نیروهای طالبانی شهر اربیل را تصرف کردند، اما مسعود بارزانی با حکومت عراق به‌توافق رسید و با همکاری آنان اربیل و سلیمانیه را از سلطۀ نیروهای طالبانی خارج ‌کرد. پس از آتش‌بس، با دخالت دولت امریکا توافقنامۀ صلح میان دو حزب در 26 شهریور 1377/ 17 سپتامبر 1998 در واشنگتن به امضا رسید (خرسان، ص‌541ـ567، پیوستها، ص‌899ـ905، سند ش 86؛ حامد محمود عیسی، 2005، ص‌536ـ454). طبق این توافقنامه کردستان به دو حکومت با پایتختهای اربیل، زیر نظر حزب دموکرات کردستان و سلیمانیه، زیر نظر اتحادیۀ میهنی کردستان، تقسیم شد. مُفاد توافقنامه برای ایجاد دولت و مجلس واحد به دلیل اختلاف بر سر کرسیهای مجلس و مناصب دولتی عملی نشد (شیخ عطار، ص‌242ـ245).کنگرۀ دوازدهم حزب دموکرات در 14 مهر 1378/ 6 اکتبر 1999 در اربیل برگزار شد و ضمن تجدید انتخاب مسعود بارزانی و علی عبداللّه به‌عنوان رئیس و نایب رئیس، مسرور بارزانی، فرزند مسعود، نیز به شورای مرکزی راه یافت (خرسان، ص‌293ـ294).پس از واقعۀ 20 شهریور 1380/ 11 سپتامبر 2001 و برنامه‌ریزی امریکا برای حمله به عراق، حزب دموکرات در جلسات مذاکره با مقامات امریکایی و دیگر احزاب عراقی مخالف حکومت عراق شرکت کرد. در 1381ش/ 2002، بارزانی رئیس حزب دموکرات و طالبانی رئیس اتحادیۀ میهنی کردستان بر اساس مُفاد توافقنامۀ واشنگتن دربارة چگونگی حفظ مناسبات با یکدیگر و ادارۀ مشترک منطقۀ کردستان بر اساس انتخابات به توافق رسیدند. بنابراین در 12 مهر 1381/ 4 اکتبر 2002، مجلس کردستان عراق بار دیگر آغاز به کار کرد (شیخ عطار، ص307ـ312؛ حامد محمود عیسی، 2005، ص‌510 ـ 515).پس از حملۀ امریکا به عراق در فروردین 1382/ مارس 2003 و سرنگونی حکومت بعث، مجلس الحُکمِ‌الانتقالی (شورای حکومت انتقالی) شکل گرفت تا قانون اساسی تدوین گردد و حاکمیت از امریکاییها به عراقیها انتقال یابد. مسعود بارزانی، به‌عنوان یکی از اعضای این شورا از سوی امریکاییها انتخاب شد (حامد محمود عیسی، 2005، ص‌558، 576). دومین انتخابات مجلس کردستان در 11 بهمن 1383/ 30 ژانویۀ 2005 برگزار شد. در این انتخابات، رهبران دو حزب دموکرات کردستان و اتحادیۀ میهنی کردستان توافق کردند که به مدت ده سال به‌صورت ائتلاف واحد در انتخابات شرکت کنند، بنابراین ائتلاف ملی دموکراتیک کردستان با محوریت این دو حزب و حضور احزاب کوچک دیگر شکل گرفت و در انتخابات مجلس در 1384ش/ 2005، از مجموع 111 کرسی، 104 کرسی را به‌دست آورد. در همان سال، بر اساس توافقات بین این دو حزب، مجلس کردستان مسعود بارزانی را به‌عنوان رئیس منطقۀ کردستان انتخاب کرد و جلال طالبانی به‌عنوان نمایندۀ کردها به ریاست جمهوری عراق انتخاب گردید. نیچروان بارزانی، از اعضای حزب دموکرات، نیز نخست‌وزیر منطقۀ کردستان شد («الانتخابات البرلمانیة و الرئاسیة فی کردستان»، 2009؛ هوشمند، 1391ش).در انتخابات مجلس نمایندگان عراق در 1384ش/ 2005، حزب دموکرات همراه با ائتلاف ملی دموکراتیک کردستان شرکت کرد که 53 کرسی، از مجموع 275 کرسی مجلس را به‌دست آورد. در دولت عراق به ریاست جمهوری طالبانی و نخست‌وزیری نوری مالکی، ادارۀ هشت وزارت‌خانه به این ائتلاف رسید که سهم حزب دموکرات سه وزارت‌خانه، از جمله وزارت خارجه بود که هوشیار زیباری عهده‌دار آن شد («انتخابات پارلمانی عراق: نتایج ‌و پیامدها»، 1391ش؛ «مجلس النواب العراقی»، 2013). دورۀ سوم انتخابات مجلس کردستان در 3 مرداد 1388/ 25 ژوئیۀ 2009 برگزار شد. حزب دموکرات این بار نیز به‌همراه ائتلاف ملی دموکراتیک کردستان در این انتخابات شرکت کرد و 59 کرسی، از 111 کرسی را به‌دست آورد و مسعود بارزانی نیز بار دیگر به ریاست منطقۀ کردستان برگزیده شد (پارلمان کردستان، 2013). انتخابات مجلس نمایندگان عراق نیز در اسفند 1388/ مارس2010 برگزار گردید. ائتلاف ملی دموکراتیک کردستان چهارمین پیروز انتخابات بود که 43 کرسی را به‌دست آورد. در دولت جدید عراق نیز که بار دیگر با ریاست جمهوری طالبانی و نخست‌وزیری مالکی شکل گرفت، ادارۀ شش وزارت‌خانه به این ائتلاف رسید («انتخابات پارلمانی عراق: نتایج ‌و پیامدها»، 1391ش؛ خبرگزاری مهر، 1391ش). حزب دموکرات کردستان درحال حاضر در زمینۀ اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌های جمعی فعال است. این حزب شبکۀ ‌ماهواره‌ای به نام کردستان تی‌وی دارد و از شبکۀ زاگرس تی‌وی نیز حمایت می‌کند. روزنامۀ خه‌بات نیز ترجمان رسمی حزب دموکرات است (لافا خالد و زاویتی، 2013؛ حزب دموکرات کردستان ـ عراق، 2013). حزب دموکرات در کردستان عراق، فعالیتهای گستردۀ فرهنگی دارد اعم از انتشار کتب و مجلات، بازساخت و توسعۀ خط و زبان کردی، انتشار نشریات، برگزاری هم‌اندیشیها و جشنواره‌های فرهنگی و ادبی و برگزاری مراسم گرامی‌داشت شخصیتهای کرد (حافظ‌نیا، ص‌22).این حزب با تشکیل حکومت خودگردان در کردستان عراق و با استفاده از امکاناتش و نیز فرصتهای منطقه‌ای و جهانی به ایجاد و توسعۀ نهادهای سیاسی، اداری و قانونی و نیز یافتن شکل کامل ساختار حکومتی همت گماشته‌است. تشکیل نهادهای حکومتی (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، امنیتی، حقوقی، آموزشی، عمرانی، اداری و خدماتی) دستیابی به اهداف توسعه‌ای حزب را ممکن می‌سازد. حزب بر آن است تا به ارزشهایی چون مردم‌سالاری، حقوق بشر، حقوق زنان، آزادی بیان، فعالیت مطبوعاتی، تعامل با نهادهای بین‌المللی، ارتباطات الکترونیکی و رسانه‌ای، کثرت‌گرایی، جلب سرمایه‌گذاری خارجی، اقتصاد آزاد، همزیستی با همسایگان، امنیت، توسعۀ اقتصادی و عمران منطقه‌ای در شمال عراق دست یابد؛ اما مهم‌ترین مانع در این مسیر، فرهنگ سیاسی کردهای عراق است. به‌رغم ظاهر مدرن این اقدامات و ساختار حزبی مترقی حزب دموکرات کردستان، فرهنگ سنّتی قبیله‌ای همچنان به ساختار آن و رقابت با دیگر احزاب شکل می‌دهد. ازهمین‌رو، تشکیل گروههایی پیرامون شخصیتهای قبیله‌ای حزب، گاه زمینه را برای درگیریهای سیاسی فراهم کرده‌است (← شیخ‌عطار، ص230ـ231؛ حافظ‌نیا، ص20).منابع: «الانتخابات البرلمانیة و الرئاسیة فی کردستان... ریاح‌التغییر... قد تبطئ»، مجلة‌الرائد، ش 43 (2009).Retrieved Mar.4, 2013, from http://www.alraeed.net/raeedmag/preview.php?id= 1456;«انتخابات پارلمانی عراق: نتایج ‌و پیامدها»، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص‌مصلحت نظام، 1391ش.Retrieved Feb.18, 2013, from www.csr.ir/ departments. aspx?Ing= fa&abtid=01&depid= 44 & semid= 410;مسعود بارزانی، البارزانی و الحرکة التحرریة الکردیة، بیروت 1997؛ حمید برزنجی، انتخابات اقلیم کوردستان العراق بین النظریة و التطبیق، اربیل 2002؛ عبدالفتاح علی بوتانی، وثائق عن الحرکة القومیة الکوردیة التحرریة: ملاحظات تاریخیة و دراسات اولیة، اربیل 2001؛ محمدرضا حافظ‌نیا، «تأثیر خودگردانی کردهای شمال عراق بر کشورهای همسایه»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 21، ش 4 (زمستان 1385)؛ حامد محمود عیسی، القضیة الکردیة فی العراق من الاحتلال البریطانی الی الغزو الامریکی: 1914ـ 2004، قاهره 2005؛ همو، المشکلة الکردیة فی الشرق الاوسط منذ بدایتها حتی سنة 1991، ]قاهره[ 1992؛ خبرگزاری مهر، 1391ش.Retrieved Feb.25, 2013, from http://www.mehrnews.ir/ NewsPrint. aspx?NewsID=1216113;صلاح خرسان، التیارات السیاسیة فی کردستان العراق: قراءة فی ملغات الحرکات و الاحزاب الکردیة فی العراق، 2001-1946، بیروت 1422/2001؛ جاناتان رندل، با این رسوایی چه بخشایشی؟! آشناییم با کردستان: تحلیل مسائل سیاسی کردستان، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران 1379ش؛ سامی شورش، کردستان والاکراد: الحرکة القومیة و الزعامة السیاسیة، ادریس بارزانی... نموذجاً، اربیل 2001؛ سعد ناجی، العراق و المسألة الکردیة: 1958ـ 1970، لندن 1990؛ علیرضا شیخ‌عطار، کردها و قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، ج‌1، تهران 1382ش؛ صلاح سعداللّه، المسألة الکردیة فی العراق، قاهره 2006؛ محمد عباسی، من زاخو الی کربلاء: قصة المؤامرة علی الثورة الشعبیة فی العراق، قاهره 1412/ 1992؛ عبدالستار طاهر، موجز تاریخ‌الحزب الثوری الکردستانی، بغداد 1977؛ عثمان علی، دراسات فی الحرکة الکوردیة المعاصرة: 1833ـ1964، دراسة تاریخیة وثائقیة، اربیل 1424/2003؛ شمدان عجلی، الخریطة السیاسیة للمعارضة العراقیة، لندن 2000؛ عرفان قانعی‌فرد، پس از 60 سال‌: زندگی و خاطرات جلال طالبانی، ج‌1، تهران 1388ش؛ کندال، عصمت شریف وانلی، و مصطفی نازدار، کردها، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران 1372ش؛ کریس کوچرا، جنبش ملی کرد، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران 1373ش؛ دینیس کوماروف، «البارزانی و نضال الاکراد الجنوبیین»، در البارزانی و شهادة التاریخ: مجموعة ابحاث و انطباعات للمؤلفین الکورد و الروس، ترجمها عن الروسیة باوی نازی و عبدی حاجی، بیروت‌: الدار العربیة للموسوعات، 1427/2006؛ لافاخالد و احمد زاویتی، «واقع الصحافة الکردیة فی کردستان العراق و سوریا فی العام العاشر بعد المائة»، کولیلک، 2013.Retrieved Feb. 18, 2013, from http://kulilk.com/ portal/?q=node/ 1470;«مجلس النواب العراقی»، المعرفة، 2013.Retrieved Feb.25, 2013, from http://www.marefa.org/ index.php/ مجلس ـ النواب ـ العراقی;میربصری، اعلام الکرد، لندن 1991؛ میوان عارف، الحرکة القومیة الکردیة التحرریة فی کردستان العراق: 1958ـ 1963، بیروت 1427/2006؛ احسان هوشمند، «تحولات کردستان عراق پس از انتخابات»، ایرانشهر، 1391ش.Retrieved Feb.18, 2013, from http://iranshahr.org/ ? p=8763; Liam Anderson, "The role of political parties in developing Kurdish nationalism", in The evolution of Kurdish nationalism, ed. Mohammed M.A. Ahmed and Michael M. Gunter, Costa Mesa, Calif.: Mazda Publishers, Inc., 2007; Michael M. Gunter, The Kurds of Iraq: tragedy and hope, New York 1992; Kurdistan Democratic Party-Iraq, 2013. Retrieved Feb.18, 2013, from www.kdp.se; Kurdistan Parliament, 2013. Retrieved Feb.26, 2013, from www.Perleman.org/ default.aspx?page=sitecontents&c = parliament-history 2009; David McDowall, The Kurds: a nation denied, London 1992; idem, A modern history of the Kurds, London 2004; Edgar O’Ballance, The Kurdish revolt: 1961-1970, London 1973; Gareth R.V. Stansfield, Iraqi Kurdistan political development and emergent democracy, London 2003; Charles Tripp, A history of Iraq, Cambridge 2002; Kerim Yildiz, The Kurds in Iraq: the past, present and future, London 2004.