دموکرات تاجیکستان، حزب، یکی از مهم‌ترین احزاب سیاسی تاجیکستان در دوران فروپاشی شوروی و استقلال تاجیکستان. در 19 مرداد 1369/ 10 اوت 1990 گروهی منشعب از حزب رستاخیز تاجیکستان*، با برگزاری اجلاسی در شهر دوشنبه حزب دموکرات تاجیکستان را تأسیس کردند. شادمان یوسف ــ که فردی معتدل و مصالحه‌جو بودــ به ریاست حزب برگزیده شد و رحیم مسلمانیان قبادیانی، امام‌نظر خالنظر، ویکتور ترلیتسکی و عبداللّه آچیلوف/ آچیل‌زاده به‌عنوان معاونان وی انتخاب شدند ()تشکیلات سیاسی در آسیای مرکزی و آذربایجان(، ص280ـ281؛ یوسف، ص77ـ78؛ مسلمانیان قبادیانی، ص23؛ کاپیسانی، ص162ـ 163).حزب دموکرات در آغاز دارای خط‌مشی دموکراتیک بود و ازاین‌رو اعضای غیرتاجیک نیز در آن عضو بودند و حتی ترلیتسکیِ که روسی بود، از 1369ش/1990 تا 1371ش/1991 از معاونان حزب بود. حزب همچنین مناسبات نزدیکی با حزب دموکرات روسیه داشت ()تشکیلات سیاسی در آسیای مرکزی و آذربایجان(، همانجا؛ شکوری، ص189؛ امام، ص269).اعضای حزب گروهی از تحصیل‌کردگان مانند استادان دانشگاه و کارمندان مراکز علمی و پژوهشی بودند که طبقه تحصیل‌کردۀ شهری، و بخشی از تحصیل‌کردگان روستایی را شامل می‌شد. حزب دموکرات در تلاش بود تا نفوذ حزب را در مناطق روستایی گسترش دهد، اما به جز قُرغان‌تپه ــ که زادگاه شادمان یوسف بود ــ در مناطق دیگر موفقیتی نداشت. اهداف حزب عبارت بودند از: اجرای اصلاحات دموکراتیک در تاجیکستان، به‌ویژه اصلاحات اعلام‌شده از سوی میخائیل گورباچف؛ دفاع از ارزشهای اسلامی و تطبیق آنها با قوانین موجود؛ پشتیبانی از آزادیهای سیاسی شهروندان؛ اصلاحات اقتصادی؛ حمایت از مالکیت خصوصی؛ مخالفت با دیکتاتوری حزب کمونیست؛ تأسیس وزارت دفاع ملی و ارتش جدید؛ برقراری مبادلات فنّاوری و مناسبات فرهنگی، سیاسی و علمی با کشورهای همسایه (← )تشکیلات سیاسی در آسیای مرکزی و آذربایجان(، ص281، 284، 286؛ یوسف، ص83؛ موسوی، ص57؛ امام، ص328؛ خالق‌زاده، ص117). نشریۀ حزب دموکرات، عدالت نام داشت و به سردبیری امام‌نظر خالنظر ابتدا به‌صورت ماهانه سپس به‌طور هفتگی منتشر و در میان دانشگاهیان پخش می‌شد. این نشریه به‌سبب تنگنای سیاسی در تاجیکستان در ویلنا (پایتخت لیتوانی) چاپ می‌شد، اما از شهریور 1369/ سپتامبر 1990 تا پایان فعالیتش در 1372ش/ 1993، در تاجیکستان انتشار یافت ()تشکیلات سیاسی در آسیای مرکزی و آذربایجان(، ص282؛ یوسف، ص78؛ خالق‌زاده، ص118). اعضای حزب دموکرات پس از برگزاری دومین کنگرۀ حزب در 14 آبان 1370/15 نوامبر 1991 که هم‌زمان با اوج‌گیری روند فروپاشی شوروی و تلاش نظام حاکم کمونیستی برای تثبیت حکومت خود از طریق همه‌پرسی بود، به همراه احزاب «رستاخیز» و «نهضت اسلامی تاجیکستان»* در بحبوحۀ نهضت ملی و آزادی‌خواهی تاجیکستان مردم را تشویق کردند که به بقای اتحاد جماهیر شوروی رأی منفی بدهند (امام، ص273؛ یوسف، ص85). اقدام آنها نتیجه‌بخش بود و بسیاری از مردم تاجیکستان در حمایت از این احزاب با بقای اتحاد جماهیر شوروی مخالفت کردند. پس از آن نیروهای دموکرات برخی از جمهوریهای شوروی برای همکاری و اتحاد در 4 تا 8 خرداد 1370/ 25ـ 28 مه 1991 در شهر بیشکِک قرقیزستان جلسه‌ای تشکیل دادند که در آن شادمان یوسف و رحیم مسلمانیان قبادیانی از حزب دموکرات تاجیکستان حضور داشتند. اما به دلیل وجود گرایشهای پان ترکیستی در رهبران نیروهای دموکرات ازبکستان و قزاقستان، این وحدت عملی نشد (امام، ص319؛ یوسف، همانجا).شکست تلاشهای حزب کمونیست و پیروزی بوریس یلتسین، به دو قطبی‌شدن جامعۀ تاجیکستان انجامید. در یک سو نیروهای خواهان اصلاحاتِ بنیادین بودند و در دیگر سو کمونیستها، که برای دوباره به‌قدرت‌رسیدن مبارزه می‌کردند. حزب دموکرات تاجیکستان همراه دیگر نیروهای سیاسی مردمی از مواضع یلتسین حمایت کرد (شکوری، ص190؛ یوسف، ص84).در 3 آذر 1370/24 نوامبر 1991، شادمان یوسف، رهبر حزب دموکرات تاجیکستان، نامزد انتخابات ریاست جمهوری شد، اما به نفع خدانظروف کنار رفت و حزب دموکرات به همراه دیگر نیروهای ملی و مذهبی از نامزدی خدانظروف پشتیبانی کردند (یوسف، ص136)، اما رحمان نبی‌اف از جناح مارکسیست با کسب 57% آرا در مقابل خدانظروف با 30% آرا، پیروز انتخابات اعلام شد ()گاهشمار وقایع سیاسی آسیای مرکزی، جنوبی و شرقی(، ص288؛ ابازوف، ص60). حزب دموکرات صحت انتخابات را رد کرد. البته جناح حاکم کمونیست تلاش کرد با متهم‌کردن جریانهای مخالف، به‌ویژه حزب دموکرات به تمایلات ایران‌گرایانه، آنها را منزوی کند ()تشکیلات سیاسی در آسیای مرکزی و آذربایجان(، ص281؛ یوسف، ص115ـ116).در بهمن 1370/ فوریۀ 1992، پنج‌تن از رهبران حزب، از جمله دو معاون حزب یعنی عبداللّه آچیلوف و ویکتور ترلیتسکی، با انتشار بیانیه‌ای ریاست جمهوری نبی‌اف را پذیرفتند و حاضر به همکاری با وی شدند. اعضای دیگر حزب با شرکت در تظاهرات در اردیبهشت 1371/ آوریل 1992به اعتراضات خود ادامه دادند ()تشکیلات سیاسی در آسیای مرکزی و آذربایجان(، همانجا). پس از درگیریهای گسترده میان مخالفان و موافقان نبی‌اف، موافقت‌نامه‌ای به امضای طرفین درگیری رسید که در آن بر تشکیل دولت مصالحه ملی تأکید شده بود. در خرداد 1371/ مه 1992 دولت مصالحۀ ملی تشکیل شد. اما توافقهای به عمل آمده، با ادامۀ درگیریها عملی نشد (← مسلمانیان قبادیانی، ص40ـ41؛ براون، ص90ـ91؛ موسوی، ص90ـ98؛ )گاهشمار وقایع سیاسی آسیای مرکزی، جنوبی و شرقی(، همانجا). اختلافات به جنگ داخلی در تاجیکستان انجامید. ارتش روسیه نیز به بهانۀ حفظ جان شهروندان روس وارد تاجیکستان شد. شادمان یوسف نیز اعلام کرد برای دفاع از مردم و استقلال جمهوری تاجیکستان، از نیروهای دموکراتیک روسیه، سازمان ملل متحد، کشورهای اسلامی و بیش از همه از کشورهای همسایه مانند ایران، افغانستان و پاکستان کمک خواهد گرفت. موضع‌گیری شادمان یوسف موجب شد تانکهای ارتش روسیه از تاجیکستان خارج شوند (یوسف، ص200؛ موسوی، ص98؛ )تشکیلات سیاسی در آسیای مرکزی و آذربایجان(، ص282؛ برای تفسیرهای متفاوت از موضع شادمان یوسف ← )تشکیلات سیاسی در آسیای مرکزی و آذربایجان(؛ یوسف، همانجاها).در تیر 1371/ ژوئن 1992، در دیداری که شادمان یوسف و نمایندۀ حزب نهضت اسلامی در قرغان‌تپه با نمایندگان نبی‌اف داشتند، توافقنامه‌ای مبنی بر توقف جنگ امضا شد و مقرر گردید که مخالفان دولت سلاحهای خود را تحویل نیروهای دولتی بدهند (یوسف، ص226). با تشکیل حکومت مصالحۀ ملی، شورای عالی تاجیکستان تأسیس شد. در جریان برگزاری شانزدهمین جلسۀ این شورا، نمایندگان طرفدار کمونیستها اعضای حکومت مصالحۀ ملی و نمایندگان احزاب سیاسی را از جلسه اخراج و حکومت مصالحۀ ملی را منحل کردند (موسوی، ص115ـ116؛ براون، ص94ـ95). این اقدام روند جدیدی از خشونتها را به وجود آورد. نیروهای نبی‌اف وارد شهر دوشنبه شدند و به حکومت مصالحۀ ملی پایان دادند (موسوی، ص117). در 17 دی 1371/ 7 ژانویۀ 1993، دادستان کل تاجیکستان برای شادمان یوسف رهبر حزب دموکرات تاجیکستان و دیگر گروههای سیاسی مخالف پروندۀ جنایی درست کرد. در 31 خرداد 1372/ 21 ژوئن 1993، دادگاه عالی تاجیکستان فعالیت حزب دموکرات تاجیکستان و دیگر احزاب و گروههای اسلامی و ملی‌گرا را غیرقانونی اعلام کرد (موسوی؛ براون، همانجاها).در 1372ش/ 1993، گروهی از اعضای حزب دموکرات در مسکو برای احیای حزب جلسه‌ای تشکیل دادند. در 1373ش/ 1994، گروهی دیگر از اعضای حزب در آلماآتا (پایتخت قزاقستان) پلاتفرم (شاخه) آلماآتا را به ریاست نیازف، تشکیل دادند. حزب به‌همراه حزب احیای اسلامی، کانون مخالفان متحد تاجیک را به‌وجود آوردند. با برگزاری اجلاسی در اول تیر 1374/ 22 ژوئن 1995 در دوشنبه، پلاتفرم تهران تأسیس شد. علاوه بر شادمان یوسف، اعضای جدیدی به کادر رهبری افزوده شدند و در 29 تیر 1374/ 20 ژوئیه 1995، پلاتفرم تهران به‌تصویب رسید. این پلاتفرم همواره به اتهام سازش و همکاری با دولت، مورد انتقاد امضاکنندگان پلاتفرم آلماآتا بود. در 1377ش/ 1998 دو پلاتفرم حزب دموکرات جدید تشکیل شد. یکی شاخۀ آلماآتا به رهبری نیازف و دیگری شاخۀ تهران به رهبری اعظم افضلی (جانشین شادمان یوسف) بود که هر دو در تاجیکستان به فعالیت خود ادامه دادند. براساس حکم دادگاه پلاتفرم آلماآتا، وارث اصلی حزب دموکرات تاجیکستان شد ()تشکیلات سیاسی در آسیای مرکزی و آذربایجان(، همانجا؛ موسوی، ص58).منابع: شریف شکوری و رستم شکوری، آسیای مرکزی: درآمدی بر روحیات مردم، ترجمه از روسی: محمدجان شکوری بخارایی و منیژه قبادیانی، تهران 1386ش؛ رحیم مسلمانیان قبادیانی، تاجیکستان: آزادی یا مرگ، تهران 1373ش؛ رسول موسوی، صلح تاجیکستان به روایت اسناد، تهران 1382ش؛ شادمان یوسف، تاجیکستان: بهای آزادی، تهران 1373ش؛Rafis Abazov, "Independent Tajikistan: ten years lost", in Oil: transition and security in Central Asia, ed. Sally N. Cummings, London: Routledge Curzon, 2003; Bess A. Brown, "The civil war in Tajikistan: 1992 - 1993", in Tajikistan: The trials of independence, ed. Mohammad- Reza Djalili, Frédéric Grare and Shirin Akiner, Geneva: Curzon, 1998; Giampaolo R. Capisani, The handbook of Central Asia: a comprehensive survey of the new republics, London 2000; Sharafedin Emam, Tarekheh bedaryieh mili ve esteglale Tajekistan (in Cyrillic), Doshanbeh 2003; Abdolgader Khalegzadeh, Tarekh-e seasyieh Tajekan: az esteglal ta emroz (in Cyrillic), Doshanbeh 1994; A Political chronology of Central, South and East Asia, ed. Ian Preston, London: Europa Publications, 2001; Political organization in Central Asia and Azerbaijan, ed. Vladimir Babak, Demian Vaisman, and Aryeh Wasserman, London: Frank Cass, 2004.
