بُلکُوارا ، یکی از کاخهایی که به فرمان متوکل، خلیفة عباسی، در نیمة نخست سدة سوم بر کرانة شرقی رود دجله ساخته شد. نام این کاخ در منابع تاریخی و جغرافیایی به صورتهای مختلف چون بلکوارا (یعقوبی، ص 38؛ منجم، ص 37)، بَزکُورا (طبری، ج 3، ص 186)، برکوارا (شابشتی، ص 156؛ سهراب، ص 128)، برکوار (شابشتی، ص 150؛ ثعالبی، ص 165، 166)، بزکوارا (یاقوت حموی، ج 1، ص 605) و برکوان آمده است (همو، ج 3، ص 18). عواد (رجوع کنید به ص 366) ضبط درست آن را برکوارا به معنای لذیذ و گوارا دانسته است، نه بزرگوارا، زیرا این واژه را ایرانیان از اسماءالله می‌دانستند و این ترکیب ندایی معنای «ای قصر بزرگ» می‌دهد و بعید می‌نماید که متوکل (حک :232ـ247) چنین نامی بر این قصر نهاده باشد.محل بناهای نیمه ویران بلکوارا که هم اکنون المنقور نامیده می‌شود (هرتسفلد، ص 32؛ کرسول، ص 265؛ حسنی، ص 109، 113؛ عمید، ص 165)، در حدود شش کیلومتری جنوب شهر سامره جدید و در منتهی‌الیه جنوبی ناحیة وسیع ویرانه‌های حفاری شدة سامره قرار دارد (کرسول، همانجا؛ زکی محمد حسن، ص 60). به نوشتة یعقوبی بلکوارا در پشت [جنوب ] مطیره و رو به شرق (ص 38) و در واقع بر کرانة شرقی رود دجله و در نیمه راه مطیره به قادسیه، در پایین سه نهر کوچک منشعب از دجله قرار داشته است (رجوع کنید به سهراب، همانجا؛ لسترنج، ص 52) و به نظر می‌رسد که آبراهی نیز درون کاخ وجود داشته که آب نهری از دجله در آن جریان می‌یافته است. (رجوع کنید به هرتسفلد، ص 33ـ34؛ عمید، همانجا).بنابر منابع تاریخی، متوکل برای خود و هر یک از پسرانش، قصرهایی در کنار دجله بنا نهاد و بلکوارا را نیز برای معتز (حک :252ـ255) ساخت (یعقوبی؛ شابشتی؛ منجم، همانجاها). به گفتة شابشتی (همانجا)، متوکل برای ساختمان این بنای عظیم مبلغ بیست هزار هزار (بیست میلیون) درهم هزینه کرد (نیز رجوع کنید به یاقوت حموی، همانجا). به نوشتة همو (همانجا) طول تالار صد ذرع و عرض آن پنجاه ذرع بود و تنها با یک قالی ابریشمین زربافت ـ از قالیهایی که عباسیان از امویان گرفته بودند ـ فرش شده بود. در زمان متوکل عمارتهای متعددی در دو سوی دجله ساخته شد که از بلکوارا در جنوب تا دُور در شمال گسترش می‌یافت (لسترنج، ص 55).هرتسفلد تاریخ ساخت بنای بلکوارا را میان سالهای 240ـ245 دانسته است (ص 33)، اما کرسول با توجه به کتیبه‌ای که هرتسفلد در تالار بهاری این کاخ یافته و بر روی آن عبارت «الامیر المعتز بالله بن‌امیر المؤمنین»، به خط کوفی ساده، آمده است، چنین استدلال می‌کند که بنابر روایت مورخان اسلامی (ابن‌اثیر، ج 7، ص 49)، معتز لقب امیر (ولایتعهدی) را در 235 دریافت کرده است (ص 270) و ازینرو بایستی این کاخ پس از 235 و پیش از 245 که متوکل سرگرم بنیاد شهر جعفریه بوده، ساخته شده باشد (همانجا؛ هوگ، ص 38؛ قس کونل، ص 34 و زکی محمد حسن، ص 60 که تاریخ ساخت بنا را بین 240ـ245 دانسته‌اند). هرتسفلد از دوازده ژوئیه تا نهم اکتبر 1911 کاوشهایی در بلکوارا انجام داد و آثار معماری جالبی در آن یافت (عمید؛ کرسول، همانجاها).ویژگیهای معماری .بلکوارا قصر بزرگی است رو به دجله با منازل مسکونی یک طبقه با حدود پنجاه اتاق و تالارها و حیاطهای متعدد که تماماً از خشت ساخته شده است (کونل، هوگ، همانجاها). حصاری چهارگوش، که هر ضلع آن 1250متر است، این محل را، که دارای سه دروازه در وسط دیوارهای شمالی، غربی و شرقی است، احاطه کرده است. دیوار جنوبی، که رو به کرانه‌های دجله است، دروازه‌ای نداشته (هرتسفلد، ص33ـ34؛ کرسول، عمید، همانجاها)، پانزده متر بالاتر از سطح دریاست و برجهایی نیز در کناره‌های آن قرار دارد (هرتسفلد، ص 33؛ کرسول، همانجا). دومین حصار کاخ در همین ضلع قرار دارد که از ساحل تا نقطة تقاطع دو خیابان اصلی امتداد داشته، 460*575متر مساحت دارد و با دیواری برجدار احاطه شده است (کرسول، هرتسفلد، همانجاها). در خارج این حصار باغی مرکب از چهار بخش بوده که در کنار آن لنگرگاهی وجود داشته است. دیوارهای باغ با ستونهای چهارگوش توکار، تا نزدیک ساحل ادامه داشت و با کلاه‌فرنگیها تزیین شده بود(هرتسفلد، ص 34؛ کرسول، ص265ـ266؛ عمید، ص 166؛ هوگ، همانجا).بخش درونی کاخ .این بخش دارای یک ورودی بزرگ در وسط دیوار شمال شرقی است که درست در مرکز میدانی چهارگوش در محل تقاطع خیابانها قرار دارد (شکلهای 1 و 2). این محوطة چهارگوش، مانند کاخ المَشتی' و العاشق به سه بخش موازی تقسیم می‌شود. بخش میانی شامل درهای پشت سرهم، حیاطهای تشریفات و اتاقهای شاه‌نشین است. در دو طرف بخش میانی کاخ خانه‌های انفرادی بسیار تنگاتنگ هم ساخته شده که شبیه خانه‌های شخصی سامرا و شامل شانزده اتاق است که حیاطهایی در اندازة 3*2 در پیرامون آن قرار دارد و محل اقامت خانواده و احتمالاً حرم ولیعهد بوده است (کرسول، ص 268؛ هرتسفلد، ص 36ـ37).در این قصر سه حیاط و نُه تالار، که به شکل صلیب منظم شده‌اند، وجود دارد و قرینه‌سازی محوری در آن رعایت شده است.در بخش شمالی قصر نهادهای مختلفی وجود داشته است از جمله بازار، حیاطهای بزرگ برای سربازانِ محافظ و همچنین احتمالاً محوطة وسیعی برای بازی چوگان (هرتسفلد، ص 37؛ کرسول، همانجا).مساجد .این کاخ دارای دو مسجد بوده است. مسجد اول با ابعاد 35*15متر در حیاط شمالی و نزدیک به دروازه‌های سه‌گانه قرار دارد و دارای دو ردیف ستون هشت‌تایی از چوب ساج و مرمر بوده است. مسجد دوم که کوچکتر بوده در قطعة جنوبی و نقطة مقابل مسجد اوّل قرار داشته و در ابعاد 32/10*76/7 متر و از خشت ساخته شده بوده است. از آنجا که قصر نسبت به قبله 45 درجه اختلاف جهت دارد، این انحراف را در مساجد نیز می‌توان مشاهده کرد (کرسول، ص 265، 268ـ269).تزیینات . تزیینات در بلکوارا یک دست و یکپارچه است و تأثیر زیباشناختی آن ناشی از سفال نماهای فوق‌العادة آن می‌باشد که درک مفهوم جاودانگی از آنها حاصل تکرار آن تزیینات است. اما در خانه‌های شخصی کاخ، نقش و نگار دیوارها دارای تنوع بیشتری است (کرسول، ص 268). دیوارهای تالارها و اتاقها با گچبری تزیین شده و از این نظر با بنای ابن طولون در جنوب قاهره قابل مقایسه است (زکی محمد حسن، همانجا). همچنین در سراسر دیوارهای تالار اصلی سه ردیف تاقچه تزیینی ایجاد شده است. در اتاقهای کوچک تاقچه‌ها در پایین قرار دارند (شکل ش3). بعضی اتاقها نیز مانند کلاه‌فرنگی نزدیک رودخانه به غیر از گچ‌کاری تزیینی با نقاشیهای دیواری و طلاکاری تزیین شده است. نماهای رو به حیاط و باغ دارای قوسهای سه‌گانه‌ای نظیر بیت‌الخلیفه و المشتی است که قوس وسطی از نظر ارتفاع و اندازة قوس بزرگتر و مقتبس از ورودیهای خیابانها و طاق‌نصرتهای یونانی است (هرتسفلد، ص 34؛ کرسول، ص 266). در این نماها کاشیهای لعابدار با زمینة طلایی کار شده است که نقش مایة آنها پیچکهایی به رنگ سبز است که بتدریج از سبز روشن به سبز تیره تغییر می‌یابد؛ رنگ صدفی نیز برای غنچه‌ها و میوه‌ها و رنگ طلایی در زمینه‌ها تقریباً به یک نسبت به کار گرفته شده است. درهای اتاقها از چوب عالی ساخته و کاملاً با نقاشی و روکش طلایی پوشیده شده و با میخهای مسی با روکش طلایی تزیین گردیده است. پنجره‌ها دارای شیشه‌های رنگی بزرگ آبی تیره، اخرایی روشن و تیره و سبز تیره بوده که با قابهایی دایره‌ای تزیین شده بود (کرسول، ص 268؛ هرتسفلد، ص 36). سقف تالارهای بزرگ با چوب و سقف اتاقهای کوچکتر به سبک یونانی با آجر قاب‌بندی صندوقچه‌ای (قاب بندگود چند ضلعی) پوشیده شده است (کرسول، همانجا). برای تزیین نماهای خشتی بنا، در حیاط اول و بخشهای جنبی آن و نیز اتاق شاه‌نشین از دوغاب گل سفید استفاده شده بود (هرتسفلد، ص 38).بنای کاخ بلکوارا از نظر ابعاد و عناصر معماری شباهت زیادی به کاخ المشتی و اُخَیضر دارد (هرتسفلد، ص 34). به نظر کونل تاثیر معماری بناهای تیسفون و حیره و اقتباس از شکل معماری قصرهای اروپایی به شکل T در کاخ بلکوارا مشهود است (ص 33ـ34؛ زکی محمد حسن، همانجا). افزون بر این به نظر می‌رسد که این بنا الهام‌بخش معماران کاخ توپ قاپوسرای در استانبول، بویژه در بخش مرکزی مجموعة تالار تاجگذاری و ایوانهای آن، بوده است (هوگ، ص 94).منابع: ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/1965ـ 1966؛ عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، ثمارالقلوب ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1985؛ زکی محمد حسن، فنون الاسلام ، بیروت 1401/ 1981؛ عبدالرزاق حسنی، العراق قدیماً و حدیثاً ، صیدا 1377/ 1958؛ سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة ، چاپ فون مژیک، وین1347/1929؛ علی‌بن محمد شابشتی، الدّیارات ، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت1406/1986؛ محمدبن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت 1382ـ1387/ 1962ـ1967؛ طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل ، بغداد 1976؛ کورکیس عوّاد، ذیل کتاب الدّیارات للشّابشتی ، در شابشتی، الدّیارات ، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت 1406/ 1986؛ ارنست کونل، هنر اسلامی ، ترجمة هوشنگ طاهری، تهران 1347 ش؛ اسحاق‌بن حسین منجم، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهورة فی کّل مکان ، چاپ فهمی سعد، بیروت 1408/ 1988؛ جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی ، در سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی ، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران1368 ش؛ یاقوت حموی، معجم‌البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران1965؛ احمدبن اسحاق یعقوبی، البلدان ، ترجمة محمد ابراهیم آیتی، تهران 1356 ش؛K. A. C. Creswell, Early muslim architecture , vol. II, New York 1979; Ernst Herzfeld, Ersten Vorlجufiger bericht دber die Ausgrabungen von Samarra , Berlin 1912; G. Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1905.
