بلغارستان، مسلمانان . بلغارستان کشوری است در اروپای شرقی، در بخش شرقی منطقة بالکان * . مساحت آن 994 ، 110 کیلومترمربع، جمعیت آن طبق برآورد 1376 ش/ 1997، 000 ، 329 ، 8 تن، حکومت آن جمهوری و پایتختش شهر صوفیه (صوفیا) است ( ) کتاب سال بریتانیکا1998 ( ،ص565).نام بلغارستان از مردم ترک‌تبار بلغار گرفته شده است. نخستین وصفهایی که در منابع اسلامی دربارة بلغارستان آمده، مبتنی بر گزارشهای مُسلِم جِرمی' (متوفی ح 231)، هارون‌بن یحیی' (متوفی 349) و ابراهیم‌بن یعقوب (متوفی 349) است.میکائیل هشتم، امپراتور روم شرقی، در 660/1262، انکیالوس و مسمبریا را از تصرف بلغارها درآورد و ترکان آسیای صغیر را، که با عزالدّین کیکاوس دوم (رجوع کنید به کیکاوس(2) * ) به روم شرقی پناه برده بودند، در دوبریجه * (یا دوبْروجا/ دوبروگه ) مستقر کرد. بیشتر آنها در 707/1307 به آسیای صغیر بازگشتند ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل « Bulgaria »).در برخی منابع اسلامی بلغارستان را سرزمین «اُلَق »ها و بلغارها را با القها یکی دانسته‌اند (همانجا).در 721/ 1321، برای نخستین بار بخشی از نیروهای عثمانی، پس از عبور از دریای مرمره، وارد تَراکیا/ تراکیة شرقی در روم ایلی شدند و پس از هجده ماه اقامت در آنجا، به آناطولی بازگشتند. ترکها بعداً با استفاده از آشفتگی حاصل از جنگ قدرت بر سر تاج و تخت در امپراتوری روم‌شرقی چندین‌بار وارد این مناطق شدند (اوزون چارشیلی، ج 1، ص 181).فتوحات عثمانیها در بلغارستان امروزی، از زمان سلطان مراد اول (حک : 761ـ791)، سومین سلطان عثمانی، شروع شد. وی تصرف اِدِرنه را در صدر برنامه‌هایش قرار داد، ازینرو بیگلربیگ لالاشاهین پاشا را مأمور تصرف ادرنه کرد و وی طی جنگی در 764/ 1363 ادرنه را گرفت. سپس لالاشاهین‌پاشا، فلِبه و زَغْرَه (برّویا ) را در شمال تسخیر کرد. اورنوس بیگ، یکی از فرماندهان ارتش عثمانی، نیز بخشهایی از تراکیای غربی یعنی گُومُولجینه و بعضی از نقاط حوالی آن را اشغال کرد. پس از آنکه عثمانیها در اولین جنگ مِریچ، بلغارها و صربها را شکست دادند، در 768/1367 تیمورتاش پاشا، قِزِل آغاچ را در جنوب و یانبولی را در شمال فتح کرد. لالاشاهین پاشا نیز در 772ـ773/ 1370ـ1371، اِهْتمان (اختمان) و ساماکوف (صماقو) را در جنوب صوفیه تصرف کرد و در 769/1368 نیز سلطان مراد، آیدوس (آیتوس)، قارین‌آباد (قارین اُواسی/ کارنوبات)، سوزه بولی (سوزوپولیس )، و خیره‌بولی را تسخیر کرد (همان، ج 1، ص 189ـ191، 197؛ د. ا. د. ترک ، ذیل «بلغارستان»؛ د. اسلام ، همانجا).در پی شکست شیشمان، سلطان بلغار و سلطانِ صربِ مقدونیه، از لالاشاهین‌پاشا در 773ـ774/1372، عثمانیها، کُوسْتِندیل را اشغال کردند و از آن‌پس موفقیتهای گوناگونی به‌دست آوردند (اوزون چارشیلی، ج 1، ص 198ـ199). میان سالهای 780 تا787/1378ـ1385، عثمانیها شهرهای مهمی چون صوفیه و نیش را تصرف کردند. در 789/1387، مراد اول دریافت که خراجگزارانش یعنی شیشمان [سوم ] در بلغارستان و ایوانکو در دوبریجه در نبرد با صربها از او جانبداری نمی‌کنند، ازینرو علی‌پاشا را بالشکری اعزام داشت تا با آنها مقابله کند. وی در زمستان 790ـ791/1388ـ1389، پرووادیا (پراوادی) ، وِنچَن، مادِرا، و شُمْنی (شومِن) را تصرف کرد ( د. اسلام ، همانجا). همچنین یخشی‌بیگ را به وارْنا فرستاد. شیشمان بر اثر این اقدامات مجبـور به اطاعت شد. در 795/1392 سیگیسموند، پادشاه مجارستان، برای حمایت از بلغارستان راهی آن کشور شد ولی از عثمانیها شکست خورد. بایزید اول (رجوع کنید به بایزید(1) * ) معروف به ایلدِرِم بایزید (حک : 791ـ 805)، در 795/1393، نیرویی به فرماندهی پسر بزرگش، سلیمان چلبی، به بلغارستان فرستاد و ترنووو / ترنووا، پایتخت کشور، پس از سه‌ماه محاصره سقوط کرد. پس از پیروزی بایزید در نبرد نیکبولی در 24 ذیحجة 798/28 سپتامبر 1396، سلسلة پادشاهی بلغارستان منقرض شد. سپس بایزید به وِدین حمله کرد و استراتشیمیر ، برادر شیشمان، را از اریکة قدرت کنار زد و بدین‌ترتیب بلغارستان به‌طور کامل تحت حکومت عثمانیها قرار گرفت (اوزون چارشیلی، ج 1، ص 222؛ د.ا. د.ترک ؛ د.اسلام ، همانجاها).عثمانیها بخش بزرگی از ترکان آناطولی را در بخشهای مختلف بلغارستان اسکان دادند، بویژه به‌منظور حفظ قلمرو سیاسی در بلغارستان، که از لحاظ نظامی اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت (شِمْشیر، 1986 الف ، ص 1). همچنین به نظر می‌رسد که ایجاد توازن قومی بین آناطولی و روم ایلی، و سپردن امور دولتی به ترکان، از دیگر علل این سیاست بوده است. این سیاست از زمان سلطان مراد اول آغاز شد و در مدت حکمرانی عثمانیان بر این مناطق ادامه داشت. ازینرو جمعیت مسلمانان روزبه‌روز افزایش یافت به‌طوری که قدرت عثمانی بشدت به آن وابسته بود. مسلمانانِ ترک، شهرها و روستاهای جدیدی در بلغارستان به‌وجود آوردند (همان، ص 2ـ3). عثمانیها در قرن نهم/ پانزدهم برای تغییر فضای بلغارستان تلاش بسیاری کردند و موفقیتهای بسیاری نیز به‌دست آوردند ( د. ا. د. ترک ، همانجا). در 859/ 1455 در مقابل ششصد خانوار مسلمان، فقط پنجاه خانوار غیرمسلمان در فلبه سکونت داشتند ( د. اسلام ، همانجا). آنها در کلیة مناطق بلغارستان، ایجاد موقوفات کردند و فعالیتهای اقتصادی گسترده‌ای انجام دادند ( د. ا. د. ترک ، همانجا). در سالهای 926ـ936/ 1520ـ1530، اکثر جمعیت بلغارستانِ شرقی، مسلمان بودند ( د. اسلام ، همانجا). از قرن دهم/ شانزدهم به بعد، محیط شهرهای بلغارستان مانند شهرهای اسلامی شده بود. مسلمانان در مدت حکمرانی عثمانیها بر بلغارستان، 356 ، 2 مسجد جامع و مسجد محلی، 142 مدرسه، 273 مکتب، 174 تکیه و خانقاه، 42 عمارت (ساختمان اداری و دولتی)، شانزده کاروانسرا، سه بِزِستان/ بِدِستان (قسمتی از بازارِ سرپوشیده رجوع کنید به بازار * ) و دهها پل، سقاخانه، قلعه، حمام و آرامگاه (مجموعاً 339 ، 3 اثر اسلامی) ایجاد کردند. برخی از کلیساهای بزرگ نیز به صورت مسجد درآمد، برای نمونه در صوفیه کلیسای بزرگ «قیرق عزیزلر » (چهل قدّیس) به مسجد قواق بابا تبدیل شد. گفتنی است که این مساجد و همچنین دیگر بناها، از زیباترین بناهای مذهبی جهان اسلام به‌شمار می‌آیند. یکی دیگر از این مساجد، مسجد شهر کوستندیل است که هنوز پابرجاست. مسجد و مجموعة شریف خلیل‌پاشا که در 1157/1744 در شومنی ساخته شد از لحاظ معماری، یکی از باارزشترین بناهای مسلمانان در منطقة بالکان است. مناطق تحت‌سلطة عثمانیها در بلغارستان امروزی در ایالت روم ایلی شامل سَنجَقهای چِرمَن، صوفیه، سلستره (سیلیستر/ سیلیستریا )، نیکبولی، ودین، ویزه، و کوستندیل بود ( د. ا. د. ترک ، همانجا).در قرن سیزدهم/ نوزدهم، حدود یک سوم تا نیمی از جمعیت بلغارستان، مسلمان بودند و از این تعداد حدود چهارصد یا پانصدهزار تن پوماک * / پوماتزی (بلغارهای بومی) بودند که در رودُپ مرکزی و غربی در سده دهم یا یازدهم/ شانزدهم یا هفدهم به اسلام گرویدند (رجوع کنید به ادامه مقاله). در 1293/1876 مسلمانان در شهرهای فلبه، ودین، شومنی، روسچُق (روسچوک/ روسه)، رازگراد، وارْنا، پلونه ، عثمان بازار، اسکی جمعه (تورگوویشته )، یِنی زَغْرَه در اکثریت و در شهرهای گابرووو ، صوفیه، ترنووو، کارنوبات در اقلیت بودند ( د. اسلام ، همانجا). با وجود جنگ عثمانی و روسیه و مهاجرت‌بخشی از مسلمانان به آناطولی، طبق سرشماریِ 1298/ 1881، باز هم در شهرهای رازگراد، شومنی، پراوادی، اسکی جمعه، روسچق، سلستره و وارنا تعداد مسلمانان از بلغارها به مراتب بیشتر بود (شمشیر، 1986 الف ، ص 5؛ کتانی، ص 53).بلغارها تا قرن سیزدهم/ نوزدهم، از تسلط عثمانیان بر کشورشان شکایتی نداشتند، اما پس از انقلاب فرانسه (1789) ـ که به تقویت ملی‌گرایی و سیاست پان‌اسلاویست روسها و بلغارها انجامید ـ بتدریج گروههای اولیة قیام ضدعثمانی به نام «کمیته» تشکیل شد. این کمیته‌ها با حمایت روسها و فعالیت کشیشهای بلغاری توسعه پیدا کردند و تفکر استقلال در بلغارها تقویت شد. عثمانیها، شورشهای آنان را بشدت سرکوب کردند. همین سرکوبها به حمایت بیشتر روسیه و دیگر دول اروپایی از بلغارها انجامید. اولین حرکت جدّی بلغارها در 1257/1841 به سبب سنگین شدن مالیاتها و بدرفتاری مأموران عثمانی در شهر نیش و روستاهای اطراف آن آغاز شد. اگرچه این قیام نیز سرکوب گردید، زمینه را برای قیام 1265/1849 در ودین آماده کرد ( د.ا.د.ترک ، همانجا). پس از جنگ کریمه، دولت عثمانی حدود 000 ، 350 مهاجر را در بلغارستان اسکان داد که هفتاد یا نود هزار تن چرکس، و صدهزار تن آنان تاتار بودند. انقلابیون بلغار که سرانجام در 1286/1869 کمیتة مرکزی انقلاب را در بخارست تشکیل دادند، از تنشهای موجود میان مهاجران و بلغارهای بومی بهره می‌جستند. در 1287/1870 فعالیت کشیشان بلغاری، موجب استقرار حوزة اسقفی در بلغارستان، و ایجاد نوعی خودمختاری مذهبی در بلغارستان شد. این استقلال مذهبی و حمایت روسیه از انجمن ملی اسلاو سبب رشد احساسات ملی بلغارها شد ( د. اسلام ؛ کتانی، همانجاها؛ نقیب‌زاده، ص 74) و زمینه را برای قیام ضدعثمانی فراهم کرد. در همین دوره، فعالیتهای «کمیته‌جی»ها (انقلابیون بلغار)، به قیام بزرگ ربیع‌الثانی و جمادی‌الاولی 1293/ آوریل و مه 1876 انجامید که در آن روستاها و قصبه‌های ترک را آتش زدند و هزاران مسلمان را کشتند ( د. اسلام ؛ د. ا. د. ترک ، همانجاها). اما دولت عثمانی تا حدود زیادی این قیام را سرکوب کرد. این امر باعث بروز جنگ روسیه علیه عثمانی در 1294 و 1295/ 1877 و 1878 شد. البته روسیه به اسم حمایت از برادران مسیحی و هم‌نژادان اسلاو، در پی منافع خود بود (نقیب‌زاده، ص 75ـ76). در این جنگ لطمات سنگینی بر عثمانیها وارد شد. بلغارها علاوه بر کشتار جمع کثیری از مسلمانان و تخریب آثار و ابنیة اسلامی، هزاران مسلمان را به مهاجرت به آناطولی واداشتند (کتانی، همانجا؛ شمشیر، 1986 ب ، ص 43ـ44). سرانجام، دولت عثمانی تحت‌فشار روسیه، در 1295/1878 ناگزیر به دو شاهزاده‌نشین روم ایلی و روم ایلی شرقی خودمختاری داد. این دو شاهزاده‌نشین در 1302/1885 متحد شدند و در 1326/1908 با نام پادشاهی بلغارستان اعلام استقلال کردند (کتانی، همانجا).پس از استقلال بلغارستان، جامعة مسلمانان، بیشتر مورد آزار قرار گرفت و به مهاجرت به سوی عثمانی روی آورد (رجوع کنید به شمشیر، 1986 ب ، ص 49). دولت پادشاهی بلغارستان با تعصب شدید مذهبی، دست به فعالیتهایی از قبیل تبدیل کردن مساجد به کلیسا و حتی تخریب آنها زد (رجوع کنید به سند مورخ 28 شعبان 1320، کارتن ش 8، پوشه ش 5، و سند مورخ 30 ذیحجة 1320، کارتن ش 8، پوشه ش 9، بایگانی اسناد وزارت امورخارجه) و بر این اساس، سیاست نابودی مسلمانان را ادامه داد (کتانی، همانجا). در جنگهای بالکان نیز هزاران مسلمان در بلغارستان بیرحمانه کشته شدند و بسیاری به آناطولی پناه بردند ( د. ج. اسلام ، ذیل «بالکان * ، جنگ»). بدین‌ترتیب، جمعیت مسلمانان از حدود 50% در 1293/1876 به 13% در 1318ش/ 1939 کاهش یافت یعنی از 000 ، 600 ، 6 تن کل جمعیت، فقط 000 ، 858 تن مسلمان بود (کتانی، همانجا).در 18 شهریور 1323/9 سپتامبر 1944، حزب کمونیست بلغارستان با کودتایی بر بلغارستان حاکم شد، و نظام پادشاهی را سرنگون کرد، و در نتیجه جمهوری خلق بلغارستان به‌وجود آمد. با وجود قوانینی دایر بر آزادی اندیشه و عقیده، کمونیستها مبارزة خود را با عقاید دینی، بویژه اسلام، آغاز کردند ( ) اروپای شرقی و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع 1997 ( ، ذیل « Bulgaria »؛ جمهوری اسلامی ، ص 10). سیاست اخراج مسلمانان در سالهای نخستین حکومت کمونیستها ادامه یافت. در 1330 ش/ 1951، حدود 000 ، 102 مسلمان بلغاری به ترکیه رانده شدند اما به علت کندی رشد جمعیت در میان مسیحیان بلغاری، حکومت بلغارستان از مخاطرات اقتصادی ناشی از خالی شدن تمام نواحی از جمعیت، احساس نگرانی کرد، ازینرو مشی اخراج را به استحالة اجباری، از جمله واداشتن مسلمانان به قبول مسیحیت، تغییر داد (کتانی، همانجا؛ شمشیر، 1986 الف ، ص 7). در 1340 ش/1961، دولت بلغارستان، مسلمانان را مجبور کرد که نامهای اسلامی خود را تغییر دهند یا به آنها پسوندهای بلغاری اضافه کنند؛ نامگذاری نوزاد مسلمانان به نامهای اسلامی، و برگزاری فرایض مذهبی ـ عبادی، بویژه به‌طور دسته‌جمعی، ممنوع شد. کلیة تعطیلات اسلامی حذف، و هرگونه تظاهر به اسلام بسختی سرکوب گردید. مساجد بسیاری تخریب شد و مسلمانان در حاشیه قرار گرفتند. نشر و خرید و فروش قرآن و دیگر کتب اسلامی ممنوع، و هرگونه تماس با جهان اسلام غیرقانونی اعلام شد و کسی اجازة حج رفتن نداشت. نکتة مهم این که محدودیتهای مذهبی فقط نسبت به مسلمانان اعمال می‌شد، و پیروان دیگر ادیان، اعم از مسیحی و یهودی، در انجام مناسک مذهبی خود آزاد بودند ( ) اسلام و گروههای اسلامی ( ، ذیل « Bulgaria »؛ کتانی، ص 55؛ ) اقلیت ترک در بلغارستان ( ، جاهای متعدد).در پی اینگونه فعالیتهای دولت بلغارستان که بار دیگر در 1364 ش/ 1985 به اوج خود رسید، بسیاری از سازمانهای حقوق بشر ابراز نگرانی کردند. مقاومت مسلمانان نیز عامل مهمی در حفظ اسلام و هویت اسلامی در بلغارستان بود. آنها با برپایی تظاهرات مختلف، در پی تحصیل حقوق انسانی خود و آزادی بودند. این مخالفتها در تظاهرات اردیبهشت 1368/ مه 1989 با شرکت سی‌هزار مسلمان ترک به اوج رسید، اما ارتش بلغارستان آن را سرکوب کرد و در نتیجه سی‌تن کشته شدند ( ) اسلام و گروههای اسلامی ( ، همانجا).سرانجام، بر اثر مقاومت مسلمانان و همچنین تغییر سیاستهای حزب کمونیست بلغارستان، در 8 دی 1368/ 29 دسامبر 1989 کمیتة مرکزی حزب کمونیست بلغارستان اعلام کرد: «مجبورکردن مسلمانان به ترک مذهب و انتخاب نام بلغاری یک اشتباه سیاسی وخیم بوده است» و رئیس مجلس بلغارستان گفت: «آزادیهای قومی بی‌درنگ به مرحله اجرا گذاشته می‌شود و این آزادیها شامل حق انجام فرایض دینی اسلام نیز می‌گردد» ( جمهوری اسلامی ؛ ) اروپای شرقی و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع 1997 ( ، همانجاها). در پی این تحولات، در 1369 ش/ فوریة 1990، نخستین سازمان اسلامی، یعنی حزب «نهضت حقوق و آزادیها »، برای احقاق حقوق ترکها تأسیس شد (رجوع کنید به ادامة مقاله). دولت بلغارستان نیز در آبان 1370/نوامبر 1991، آموزش زبان ترکی را در مدارس مناطق ترک‌نشین آزاد کرد که البته با اعتراض ملی‌گرایان بلغاری مواجه شد ( ) اسلام و گروههای اسلامی ( ، همانجا).با تغییر قانون اساسی بلغارستان در 1370 ش/1991، مسیحیت ارتدوکس شرقی به‌عنوان دین سنتی در بلغارستان درنظر گرفته شد و آزادی مذهبی برای کلیة اقلیتهای دینی تضمین گردید. از آن پس مسلمانان توانستند بدون هیچگونه مخالفتی، کلیة فعالیتهای مذهبی خود را انجام دهند. همچنین با مساعد شدن اوضاع حدود سیصدهزار ترک مسلمان که در اواخر دهة 1360 ش/ 1980 بلغارستان را ترک کرده بودند، به خانه‌هایشان بازگشتند (همانجا؛ ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ، ذیل « Balkan States »).در حال حاضر مسلمانان بلغارستان را ترکها، پوماکها، تاتارها، کولیها، و قزلباشها تشکیل می‌دهند. آمار دقیقی از تعداد هریک از آنها وجود ندارد، اما مجموعاً حدود 13% جمعیت بلغارستان را تشکیل می‌دهند و عمدتاً سنّیِ حنفی‌اند ( ) کتاب اطلاعات دربارة جهان ( ، ذیل « Bulgaria »؛ ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ، همانجا).ترکها بزرگترین گروه مسلمان بلغارستان‌اند. آنها از زمان حکمرانی عثمانیان در بلغارستان سکنی گزیده‌اند. از 1295/ 1878 تاکنون در تعداد و کیفیتِ زندگی آنها، تغییرات آشکاری به‌وجود آمده است. آنها بیشتر در حوضة رود آردا در جنوب، در منطقة دلی اورمان و دوبریجه در شمال شرقی و در امتداد رود دانوب و همچنین در رودپ غربی زندگی می‌کنند ( ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ، همانجا؛ ) راهنمای جهانی اقلیتها ( ، ص 124).پوماکها ـ که بلغارهای مسلمان‌اند ـ به بلغاری سخن می‌گویند و در منطقة کوهستانی رودپ، در جنوب غربی کشور، زندگی می‌کنند، و جمعیت آنها حدود 000 ، 150تن است. از زمان استقلال بلغارستان، مقامات دولتی در پی تضعیف این‌گروه بوده‌اند، اما پوماکها هنوز هویت نژادی و سنن مذهبی را حفظ کرده‌اند ( ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ، همانجا؛ ) راهنمای جهانی اقلیتها ( ، ص 118).تاتارها، بخش دیگری از مسلمانان بلغارستان‌اند که بتدریج میان مسلمانان ترک مستحیل شده‌اند. کولیها (رومنیها) نیز بخش دیگری از مسلمانان بلغارستان‌اند که البته دین در زندگی آنها نقش مهمی ندارد ( ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ، همانجا). آخرین گروه مسلمانان را اقلیت علوی تشکیل می‌دهند که در گویش محلی به «علیجانی» یا «قزلباش» معروف‌اند و عمدتاً در منطقة دلی‌اورمان و دوبریجه زندگی می‌کنند (همانجا؛ یانگ، ص 204).مهمترین تشکلِ مسلمانانِ بلغارستان، «نهضت حقوق و آزادیها» است. این حزب ـ که با بنیادگرایی اسلامی و ملی‌گرایی افراطی ترکی مخالف است ـ با نمایندگی از جانب اقلیت مسلمان و با برنامه‌های مختلف سیاسی و فرهنگی با هدف احیای زبان ترکی و ترمیم مساجد و برگزاری مراسم مذهبی تأسیس شد و توانست در انتخابات خرداد 1369/ ژوئن 1990، 23 کرسی (6% کل آرا) و در انتخابات مهر 1370/ اکتبر 1991، 24 کرسی (5ر7% کل آرا) به‌دست آورد. رهبری حزب را احمد دوغان برعهده دارد ( ) اسلام و گروههای اسلامی ( ، همانجا). در 1369 ش/1990، «شورای‌عالی مذهبی مسلمانان » به منظور رسیدگی به امور مذهبیِ مسلمانان و ادارة امور حدود هشتصد امام، تشکیل شد. در 1371 ش/ 1992، رئیس شورا، حاجی ندیم گنجف ، و مفتی اعظم مسلمانان در بلغارستان حاجی باشی حاجی شریف بوده‌اند. در 1369 ش/ 1990، در صوفیه مؤسسة دیگری نیز به نام «مؤسسة کمک بین‌المللی برای توسعة فرهنگ اسلامی » به منظور توسعة تعلیمات اسلامی و کمک به تعمیرات بناهای اسلامی و ایجاد مؤسسات اسلامی با یاری رابطة‌العالم الاسلامی * و بعضی کشورهای اسلامی تشکیل شد ( د.ا.د.ترک ، همانجا). از دیگر تشکلهای مسلمانان در بلغارستان، «اتحادیة دموکراتیک رومنیهای بلغارستان » و «اتحادیة دموکراتیک روما » است ( ) اسلام و گروههای اسلامی ( ، همانجا).مسلمانان در بلغارستان، نشریات متعددی دارند، از جمله: پراوا ای اسوبودی (حقوق و آزادی) که ترجمان (ارگان) نهضت حقوق و آزادیهاست؛ روزنامة میوسیومانی که‌از سوی شورای عالی مذهبی مسلمانان منتشر می‌شود؛ و مسلمانلار (مسلمانان) که پانزده روز یک بار منتشر می‌شود ( ) اسلام و گروههای اسلامی ( ؛ د. ا. د. ترک ، همانجاها).منابع: اسماعیل حقی اوزون چارشیلی، تاریخ عثمانی ، ترجمة ایرج نوبخت، تهران 1368ـ1370 ش؛ جمهوری اسلامی ، سال 11، ش3072، 11 دی 1368 ش؛ دانشنامة جهان اسلام ، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران 1375 ش ـ ، ذیل «بالکان، جنگ» (از جودت کوچوک)؛ علی کتانی، اقلیتهای مسلمان در جهان امروز ، ترجمة محمد حسین آریا، تهران 1368 ش؛ احمد نقیب‌زاده، تحولات روابط بین‌الملل ، تهران 1375 ش؛Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States 1997 , 3rd ed. London1997;Encyclopaedia Britannica, 1998 Britannica book of the year , Chicago 1998; EI 2 , s.v. "Bulgaria" (by H. I nalc â k); Islam and Islamic groups: a world wide reference guide , ed. Farzana Shaikh, London 1992; Frederick De Jong, "Problems concerning the origins of the Qizilba í ¦ in Bulgaria: remnants of the S ¤ afaviyya?", in Convegno sul Tema la Sh i ¦ Ü a nell'Impero Ottomano (Rome, 15 April 1991), Rome 1993; The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Balkan States" (by Alexander Popovic); Bilہl N. ì im í ir, Glimpses on the Turkish minority in Bulgaria , Ankara 1986; idem, "The Turks of Bulgaria and the immigration question", in The Turkish presence in Bulgaria , Ankara 1986; Turkish minority in Bulgaria , Ankara 1986; TDVI A , s.v. "Bulgaristan"; World directory of minorities , edited by the Minority Rights Group, Harlow, Essex 1990; The World fact book , New York: CIA, 1996 (computer disk), s.v. "Bulgaria".
