بَلخی، محمدبن‌فضل ، از زاهدان و مشایخ صوفیه قرن سوم و چهارم. برخی کنیة او را «ابوبکر» دانسته‌اند (حاجی‌خلیفه، ج2، ستون 1219؛ بغدادی، ج2، ستون 31) اما سلمی در طبقات الصوفیه که قدیمترین مأخذ دربارة اوست آن را «ابوعبدالله» ذکر کرده است (ص 212). در بلخ به دنیا آمد. از تاریخ ولادتش اطلاعی در دست نیست. او را به سبب مذهبش از بلخ بیرون کردند، وی به سمرقند رفت و همانجا اقامت کرد (سلمی، همانجا؛ عطار، ص518؛ هجویری، ص 177؛ انصاری، ص 305). برخی وی را در فروع حنفی‌مذهب دانسته‌اند (حاجی‌خلیفه؛ بغدادی، همانجاها؛ کحاله، ج 11، ص 128). وی مرید احمدبن خَضرَویه * بوده است (سلمی؛ هجویری؛ عطار، همانجاها؛ قشیری، ص 57؛ ابونعیم، ج 10، ص 232). ابونعیم (همانجا) او را از زمرة حکمای مشرق و در حدیث شاگرد قتیبة‌بن سعید دانسته است. احمدبن خضرویه و قتیبة‌بن سعید هر دو در 240 در گذشته‌اند (جامی، ص 53؛ خطیب بغدادی، ج 12، ص 465) و بلخی در 319 در سمرقند وفات یافته است (سلمی؛ قشیری، همانجاها؛ جامی، ص 117)، بنابراین اگر سنّ بلخی را به هنگام مرگِ آن دو، حدود بیست سال بدانیم، پس او عمری طولانی، حدود یکصدسال، داشته است.بلخی را در سمرقند به منصب قضاوت گماشتند، وی از آنجا آهنگ حجاز کرد، در نیشابور او را بزرگ داشتند سپس به سمرقند بازگشت (انصاری، ص 305ـ306؛ جامی، همانجا). ابوعثمان حیری * وی را ستوده است (عطار؛ جامی، همانجاها).برخی کتابی به نام الفتاوی به وی نسبت داده‌اند (حاجی خلیفه؛ بغدادی؛ کحاله، همانجاها)، اما در کتابهای صوفیه اشاره‌ای به آن نرفته و تنها سخنانی از بلخی نقل شده است. وی علم را در تصوف سه قسم دانسته است: علم باللّه که معرفت صفات و نعوت اوست، علم من‌اللّه (شریعت) که علم ظاهر و باطن، حلال و حرام و امر و نهی است و علم مع‌اللّه (طریقت) که عبارت است از علم به خوف و رجاء و محبت و شوق (سلمی، ص 215؛ هجویری، ص 18؛ نیز رجوع کنید به پورجوادی، ص 19ـ22؛ برای نمونة سخنان وی، نیز رجوع کنید به سلمی، ص 214ـ 216؛ جامی؛ عطار، همانجاها).منابع: احمدبن‌عبدالله ابونعیم، حلیة‌الاولیاء و طبقات الاصفیاء ، بیروت 1387/1967؛ عبدالله‌بن‌محمد انصاری، طبقات الصوفیة ، چاپ محمد سرور مولائی، تهران 1362 ش؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین ، استانبول 1955، چاپ افست تهران 1387؛ نصرالله پورجوادی، «مسألة تعریف الفاظِ رمزی در شعر عاشقانة فارسی»، معارف ، دورة 8 ، ش 3 (آذر ـ اسفند 1370)؛ عبدالرحمان‌بن‌احمد جامی، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی، تهران 1370 ش؛ مصطفی‌بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف‌الظنون ، چاپ محمود شرف‌الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی، استانبول 1360ـ1362/1941ـ1943؛ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1417/1997؛ محمدبن حسین سلمی، طبقات‌الصوفیه ، چاپ نورالدین شریبه، قاهره 1406/ 1986؛ محمدبن ابراهیم عطار، تذکرة‌الاولیاء ، چاپ محمد استعلامی، تهران 1360 ش؛ عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، ترجمه رسالة قشیریه ، چاپ فروزانفر، تهران 1361 ش؛ عمررضا کحاله، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت [بی‌تا. ] ؛ علی‌بن عثمان هجویری، کشف المحجوب ، چاپ ژوکوفسکی، با مقدمة قاسم انصاری، تهران 1371 ش.
