الذریعة الی مکارم الشریعة

الذّریَعة الی مکارم‌الشّریعة، کتابی در اخلاق اسلامی به عربی اثر ابوالقاسم حسین‌بن محمدبن مفضّل، مشهور به راغب اصفهانی* (متوفی 502). در انتساب این کتاب به راغب هیچ تردیدی نیست، زیرا خودش در المفردات به آن اشاره و استناد کرده‌است (برای نمونه ← ص 5، 266، 277). در منابع بعدی نیز همه‌جا این کتاب به راغب منسوب شده‌است (برای نمونه ← بیهقی، ص102؛ بغدادی، ج1، ستون311؛ بروکلمان ، ج 5، ص 211). آقابزرگ طهرانی نسخه‌ای با نام الذریعة الی اخلاق‌الشریعة به خط ابن‌مقاتل جلودی دیده که به اعتقاد او همان الذریعه راغب‌اصفهانی است (← ج10، ص 25ـ26، 28).راغب در مقدمه کتاب (ص 58ـ59)، «مکارم شریعت» را صفاتی در آدمی دانسته‌است نظیر حکمت، جود و حلم که خداوند را نیز با آن صفات و چیزی بیشتر از آنها می‌توان وصف کرد و آدمی با کسب آنها استحقاق خلافت الهی می‌یابد. سپس یادآور می‌شود که هدفش از تألیف این اثر، فراهم‌کردن وسیله‌ای بوده‌است برای رسیدن به مکارم شریعت و بیان چگونگی دستیابی انسان به مرتبه عبودیت و فراتررفتن از آن و وصول به مقام خلافت الهی (ص 59). راغب در جایی دیگر از کتاب (ص 91) مراد خود را از مکارم شریعت، حکمت و برپاداشتن عدالت در بین مردمان، حلم، احسان و فضل دانسته که مقصود از آنها رسیدن به بهشت و جوار پروردگار است. راغب (ص 94) «عبادت» را اعمّ از «مکرمت» دانسته و انجام‌دادن وظایف عبادی را مقدّم بر تحصیل مکارم شریعت تلقی کرده‌است.کتاب الذریعة جز مقدمه هفت فصل دارد: فصل اول در باب احوال، قوا، فضیلت و اخلاق انسان است. راغب در این فصل با استفاده از آیات و احادیث، چیستی جایگاه انسان را در جهان شرح می‌دهد و موانع راه و عوامل یاری‌کننده انسان را در این سفر برمی‌شمرد. سپس از ماهیت انسان و قوای پنج‌گانه او سخن به میان می‌آورد (ص 75ـ82). آن‌گاه به مباحث مهمی چون عوامل برتری انسان بر دیگر جانداران، اسباب خلقت انسان، طهارت نفس، تعریف و تفاوت «طبع»، «سجیه»، «خُلق» و «عادت»، امکان تغییر خلق، سبب اختلاف اخلاق در بین آدمیان، لزوم کسب فضائل پسندیده، انواع فضائل و موانع کسب فضائل می‌پردازد. فصل اول با بحثی در باب تقسیم‌بندی طبقات مردم براساس میزان و نحوه کسب معارف دینی، اعتقادی و اخلاقی پایان می‌پذیرد. فصل دوم اختصاص دارد به توضیح و تبیین مفاهیم عقل، علم، نطق و آنچه به آنها متعلق است. راغب در این فصل به این مباحث می‌پردازد: فضیلت عقل با اتکا به آیات و احادیث، بیان انواع عقل و متعلقات آنها، کارکرد عقل در شناخت بدیهی و اکتسابی خداوند و حدود شناخت عقلی، ضرورت بعثت انبیا و مباحث متعلق به نبوت، مطالبی راجع به ایمان و اسلام، جهل، علم و آداب تعلیم و تربیت، قوه نطق و سکوت و مباحثی همچون صدق، کذب، شکر، غیبت، سخن‌چینی، مزاح و سوگند که همگی به گونه‌ای به زبان وابسته‌اند. بیشتر مباحث این فصل صبغه کلامی دارند و در حکم مقدمه مباحث اخلاقی به‌شمار می‌روند. فصل سوم مشتمل بر مطالبی است در باب قوه شهویه و فضائل و رذایل آن، همچون: حیا، بلندهمتی، وفا و خیانت، مشورت، تواضع و کبر، انواع لذات، شایست و ناشایست در ازدواج، عفت و بالاخره زهد و قناعت. فصل چهارم راجع به قوای غضبیه است. راغب بحث خود را در این فصل در باب چگونگی بروز خشم در آدمی به تحلیلی علمی متکی بر مباحث طب قدیم مستند می‌کند (← ص 324ـ325). سپس به این موضوعات می‌پردازد: صبر و انواع جسمانی و روانی آن، شجاعت و انواع پنج‌گانه آن، جزع و فزع، درمان اندوه و برطرف‌کردن ترس، احوال آدمیان از حیث ابراز دوستی و علاقه به مرگ، سرور و شادی و توبه و اعتذار، حلم، عفو، خشم و غیرت و سرانجام غبطه، رقابت و حسد. فصل پنجم دربردارنده مطالبی درباره عدل، ظلم، حب و بُغض است. راغب پس از بیان فضیلت عدالت براساس آیات و احادیث، به بحث در باب انواع آن، آنچه ترک عدالت در قبال آن مستحسن است، ظلم و مباحثی درباب مکر، خدعه، کید، حیله، چیستی محبت و انواع آن می‌پردازد. فصل ششم به دو بخش متمایز تقسیم می‌شود، بخش نخست که حجم بیشتری هم دارد، درواقع، نوعی مقدمه جامعه‌شناختی و شامل مباحثی است در باب صنعتها و حرفه‌ها و تأثیر خداوند در روی آوردن هر دسته از مردم به صنعت و حرفه‌ای خاص، به این ترتیب که خداوند میان طبایع انسانها با صنایع و مشاغلی خاص مناسباتی پنهانی ایجاد می‌کند تا بدانها اشتغال ورزند و هرکدام شغل و صنعتی خاص انتخاب کنند و همگی دنبال یک شغل و صنعت نروند و بر اثر آن امور معیشتی و نظام زندگانی آنها در هم نریزد. پاره‌ای از مطالب این فصل چنین است: تأثیر فقر و بیم از آن در نظم‌بخشیدن به امور مردم، متناسب‌بودن بدن انسان با صنعت و حرفه‌ای خاص، لزوم کسب‌وکار، مدح کوشش و کار و نکوهش تنبلی و بطالت، تقسیم‌بندی صنعتها و حرفه‌ها و مراتب و فضیلت هر یک بر دیگری، ریشه‌داشتن صنعتها و حرفه‌ها در وحی الهی، ستایش مال و نکوهش آن و دیگر مباحث وابسته به آن، دنیا و احوال مردم نسبت به آن، انفاق محمود و مذموم و سخا و جود. فصل هفتم نیز مشتمل است بر مباحثی در باب افعال الهی و انسانی، تفاوت میان عمل، فعل و صُنع، انواع صنعتها، افعال ارادی و غیرارادی، و سرانجام اینکه افعال به کمک چه اسبابی تحقق می‌یابند.درمجموع، موضوع اصلی الذریعة وضع قوانینی است به‌منظور آماده ساختن شخص برای هدفی که برای آن خلق شده‌است یعنی خلافت الهی (راغب اصفهانی، مقدمه عجمی، ص 41). به عقیده عجمی (راغب اصفهانی، مقدمه، ص 46)، راغب در تقسیم قوای انسان به قوه فکری، غضبی و شهوی تحت تأثیر ابوعلی مسکویه* (متوفی 421) و از این طریق تحت‌تأثیر ارسطو بوده‌است. اما ساریسی (ص 274ـ277) با مقایسه تهذیب‌الاخلاق مسکویه با الذریعة، به‌ویژه باتوجه به اینکه مسکویه و راغب همعصر بوده‌اند، در صحت این نظر تردید می‌کند، هرچند تشابهات آن دو را نشان می‌دهد. او در جای دیگری (ص 58ـ59) هم یادآور می‌شود که تقسیم‌بندی راغب از فضائل به عقل، عفت، صبر و عدالت، تقسیم‌بندی یونانی است (برای تحلیل محتوای الذریعة و آرای اخلاقی راغب ← ماجدفخری ، ص 176ـ185؛ ساریسی، ص 172ـ255).تسلط درخور توجه راغب بر آیات و احادیث، از کثرت استشهاد او به این موارد نمایان است. راغب بیش از هفتصد بار به آیات قرآن، بیش از دویست بار به احادیث نبوی، 24بار به احادیث امام‌علی علیه‌السلام، و پانزده بار به سخنان سایر شخصیتهای اسلامی اعم از صحابه و تابعین استناد کرده‌است. این ویژگی، در قیاس با دیگر کتب اخلاقیِ تألیف‌شده در آن عصر یا پس از آن، مبیّن کوشش راغب برای فراهم‌کردن یک دوره اخلاق اسلامی است. راغب از آیات قرآن به گونه‌های مختلف استفاده کرده‌است، مثلا به شقوق مختلف آیات اشاره کرده (برای نمونه ← ص90ـ91، 108، 201ـ203)، آیات مختلف را در یک موضوع گرد آورده (← ص 157)، آیات ظاهرآ متفاوت باهم را جمع کرده (← ص 401)، و حتی در تبیین برخی از احادیث، از قرآن مدد گرفته‌است (← ص 383ـ384).در الذریعة بحثهای مختلف واژه‌شناسی ازجمله بیان تفاوتها و اشتقاقات واژه‌ها فراوان وجود دارد (برای نمونه ← ص 113، 183، 186ـ187، 320، 418). راغب برای آسان ساختن فهم مطالب اخلاقی از تمثیل بسیار استفاده کرده‌است (برای نمونه ← ص 101، 142، 208ـ209) و به اشعار پندآموز شاعران جاهلی و مسلمان مثل طَرَفة‌بن عبد، ابوالاسود دوئلی، ابن‌رومی و ابونواس استشهاد کرده‌است (برای نمونه ← ص 87ـ88، 102، 123، 332ـ333). نثر راغب در این اثر و استفاده او از پاره‌ای آرایه‌های ادبی نیز درخور توجه است (← ساریسی، ص 143ـ 168). پاره‌ای جملات فارسی نیز در الذریعة دیده می‌شود (← ص 279، 354، 418) که برای تفهیم مطلب و توضیح واژه‌ها به‌کار رفته‌است. روش راغب در تبیین مطالب اخلاقی، روشی نیمه‌برهانی ـ نیمه‌اقناعی است، به این معنی که گاه از استدلالات عقلی استفاده کرده و گاه هم از تشبیهات و آیات برای اقناع مخاطب بهره برده‌است (کتابشناخت اخلاق اسلامی، ص 359).الذریعة از کتابهای مشهور و تأثیرگذار اخلاقی در تمدن اسلامی است، چنان‌که گفته شده غزالی* همیشه نسخه‌ای از آن را همراه داشته و آن را نیکو می‌شمرده‌است (حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 827). اما مهم‌تر از این، شباهت لفظی و معنایی درخور توجه میزان‌العمل غزالی با الذریعة است (برای نمونه ← راغب اصفهانی، ص 169 (انواع‌العقل)، ص 167ـ168 (فضیلة العقل)، ص 240ـ241 (مایجب علی المتعلم)، قس به‌ترتیب غزالی، ص 337 (انواع العقل)، ص 331ـ332 (شرف العلم و العقل)، ص 341ـ344). صلاح‌الدین ناهی (ص 6) از مقایسه این دو کتاب و مشابهت فراوان آنها چنین نتیجه گرفته‌است که گویا غزالی الذریعة راغب را از حفظ بر شاگردانش املا می‌کرده و آن را به‌مثابه میزان عمل به آنها می‌شناسانده، اما به‌سبب اشتباه مریدان این کتاب با عنوان میزان‌العمل به خود او منسوب شده‌است. نسبت دادن کتابی با همین عنوانِ الذریعة الی مکارم‌الشریعة به غزالی (← حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 826) مؤید این خلط است. گفته شده که غزالی در دیگر کتابهایش از جمله احیاء علوم‌الدین* نیز از الذریعة تأثیر پذیرفته‌است (← ساریسی، ص 278).الذریعة بارها به چاپ رسیده‌است، ازجمله دو نسخه معتبر از آن، یکی به کوشش ابویزید عجمی (قاهره 1407) و دیگری به اهتمام سیدعلی میرلوحی (اصفهان 1376ش) چاپ شده‌است. ظاهرآ این کتاب نخستین‌بار در قرن هشتم به کوشش شمس‌الدین حسن ظافر با عنوان کنوزالودیعة فی ترجمة‌الذریعة إلی مکارم‌الشریعة به فارسی برگردانده شده‌است (برای نسخه‌های آن ← آقابزرگ طهرانی، ج 18، ص 176). در دوره معاصر نیز این اثر مورد توجه مترجمان بوده‌است و از جمله حسن فرید گلپایگانی آن را تحت عنوان راه بزرگواری در اسلام (تبریز 1336ش) و مهدی شمس‌الدین آن را با عنوان کرانه سعادت (قم 1376ش) ترجمه کرده‌اند.منابع : آقابزرگ طهرانی؛ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 5، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره 1975؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛ علی‌بن زید بیهقی، تتمة صوان‌الحکمة، چاپ رفیق العجم، بیروت 1994؛ حاجی‌خلیفه؛ حسین‌بن محمد راغب اصفهانی، کتاب الذریعة الی مکارم‌الشریعة، چاپ ابویزید عجمی، قاهره ?] 1407/ 1987[، چاپ افست قم 1373ش؛ همو، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ]بی‌تا.[؛ عمر ساریسی، الراغب الاصفهانی و جهوده فی اللغة و الادب، عَمّان 1407/1987؛ صلاح‌الدین ناهی، الخوالد من آراء الراغب الاصفهانی فی فلسفة الاخلاق و التشریع و التصوف، عَمّان 1407/1987؛ محمدبن محمد غزالی، میزان‌العمل، چاپ سلیمان دنیا، قاهره 1964؛ کتابشناخت اخلاق اسلامی: گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی، پدیدآورندگان: مهدی احمدپور و دیگران، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385ش؛Majid Fakhry, Ethical theories in Islam, Leiden 1991.