الذّریَعة الی تصانیف الشیعة، کتابی بزرگ و جامع به زبان عربی در توصیف و تحلیل آثار دانشمندان و نویسندگان شیعی، اثر شیخ آقابزرگ طهرانی*. مهم ترین آثار در معرفی تألیفات شیعه، پیش از الذریعه عبارت اند از: فهرست اسماء مصنّفی الشیعة از احمدبن علی نجاشی (متوفی ۴۵۰)، مشهور به رجال نجاشی؛ فهرست کتب الشیعة مشهور به الفهرست از شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰)؛ الفهرست از شیخ منتجب الدین رازی (متوفی ۶۰۰)؛ کشف الحُجُب و الأستار عن أسماءالکتب والأسفار از اعجاز حسین کنتوری (متوفی ۱۲۸۶)؛ و مرآة الکتب از میرزا علی آقا ثقة الاسلام تبریزی* (متوفی ۱۳۳۰) و کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار، از سیداحمد حسینی خوانساری مشهور به صفایی (متوفی ۱۳۵۹). اما الذریعة الی تصانیف الشیعة بزرگ ترین و جامع ترین اثر کتاب شناختی شیعه است.به نوشته علی نقی منزوی، فرزند آقابزرگ (← آقابزرگ طهرانی، ج ۲۰، مقدمه، ص ه ) وقتی که جرجی زیدان در تاریخ آداب اللغة العربیة، در معرفی علما و آثار شیعه نوشت که در قرون نخست اسلامی در میان شیعه فقهای نامدارِ درخور ذکری به ظهور نرسیده اند، سه تن از دانشمندان شیعه، یعنی سیدحسن صدر* و محمدحسین آل کاشف الغطاء (← کاشف الغطاء*، آل)، و آقابزرگ طهرانی بر آن شدند که پاسخی درخور به او بدهند (نیز ← عبدالرحیم محمدعلی، ص۷۷۲ـ۷۷۳). بنابراین، آقابزرگ طهرانی الذریعه را با انگیزه اعتقادی و برای معرفی دستاوردهای گسترده و متنوع مذهب شیعه و کوششهای علمای پیرو این مذهب نوشت (برای نقد سخن جرجی زیدان ← آل کاشف الغطاء، ص۱۹۸ـ۲۰۳، ۲۲۴ـ۲۲۵، ۲۳۲ـ۲۳۷). همچنین از مقدمه مؤلف بر چاپ نخست الذریعه (← ۱۳۵۵، ج ۱، ص ۳ـ ۴) دانسته می شود که انُس دیرینه وی با تألیفات دانشمندان شیعه و توجه به این نکته که فقط اندکی از این تألیفات مشهور و متداول بوده و عمده آنها در محاق فراموشی و نابودی افتاده اند؛ و نیز توجه به نقایص و اشتباهات مهم ترین کتاب شناسی متأخر مسلمانان (کشف الظنون) در این زمینه، مخصوصآ تألیفات علمای شیعه، افزون بر درخواست و تشویق بعضی بزرگان ازجمله سیدحسن صدر در این باب، انگیزه دیگر آقابزرگ طهرانی برای تألیف این کتاب بوده است. او در این مقدمه مهم، که چاپهای بعد، از جمله چاپهای تهران و بیروت فاقد آن اند، هدف و انگیزه و روش تألیف خود را توضیح داده و احادیث و مطالبی در باب اهمیت کتاب و کتابت در اسلام ذکر کرده است.آقابزرگ در تدوین الذریعه، به پیروی از حاجی خلیفه در کشف الظنون*، از دوروش فهرست نگاری الفبایی و فهرست نگاری موضوعی بهره برده است. او بیشتر از روش ذکر الفبایی نام کتاب استفاده کرده و در مواردی که آثار بی نام بودند، روش موضوعی را به کار گرفته است (محمدحسین حسینی جلالی، ص ۱۱۴).در مجموع مجلدات الذریعه، ۰۹۵،۵۵ کتاب عربی، فارسی، ترکی، اردو و گجراتی معرفی شده است. اگر کتابهایی را که در محلّ اصلی خود نیامده و در ذیل کتابهای دیگر، به مناسبت، از آنها یاد شده است به این عدد بیفزاییم، شاید شمار آنها به ۵۰۰،۵۵ اثر برسد (انصاری قمی، ص ۵۵). به این ترتیب، بنابر گفته علی نقی منزوی (ص ۵۹۲)، در الذریعه ۹۷% از آثار غیرفارسی شیعی و ۵۰% از آثار فارسی شیعی شناسانده شده است، اما براساس نظری دیگر هنوز دو تا سه برابر آثار معرفی شده در الذریعه، یعنی حدود صد تا ۱۵۰ هزار اثر از آثار مکتوب شیعه، احصا و فهرست نشده است (اسفندیاری، ص ۳۷ و پانویس ۱). کتابهای فهرست شده در الذریعه مشتمل بر آثاری است که در فاصله زمانی قرن اول تا ۱۳۷۰ تألیف شده اند (آقابزرگ طهرانی، ج ۸، ص ۲۹۶) و برای هر کتاب مشخصات کتاب شناختی کوتاهی آمده است. برخی از این کتابها در زمان تألیف الذریعه چاپ نشده بودند و چه بسا بعد نیز چاپ نشده اند (برای نمونه ← ج ۱۸، ص ۵۴ـ۵۵ کتابی از سیدجلال الدین محدث ارموی در شرح دعای ندبه). در مواردی که کتابی دو عنوان داشته، از یکی به دیگری ارجاع داده شده و در مواردی که از ذکر کتابی در جای خود غفلت شده، آن کتاب در ضمن دیگر آثار مؤلف معرفی شده است (برای آگاهی از محتوای مجلدات الذریعه ← حکیمی، ص ۵۴۳ـ ۵۴۵). حجم اختصاص یافته به هر کتاب در الذریعه، به تناسب اطلاعات نویسنده و اهمیت آن، متفاوت است و متضمن اطلاعات کتاب شناختی، نسخه شناختی، رجال و تراجم و امثال آن است. در مواردی نیز اشتباهات دیگران درباره این آثار، در الذریعه تصحیح شده است (برای نمونه ← تفسیر علی بن ابراهیم قمی*). توضیح اصطلاحات علوم و اظهارنظر درباره بعضی مسائل از موارد دیگری است که در ضمن مدخلهای الذریعه آمده است، ازجمله اربعین (← ج ۱، ص ۴۰۹)، اسطرلاب (ج ۲، ص ۵۸)، اصل (ج ۲، ص ۱۲۵ـ ۱۳۵)، امالی (ج ۲، ص ۳۰۵ـ۳۰۶)، تحریف (ج ۳، ص ۳۱۱ـ۳۱۴، پانویس)، تخمیس (ج ۴، ص ۵ـ۶)، تاریخچه تقویم نگاری در ایران (ج ۴، ص ۳۹۷ـ۴۰۳، پانویس)، ترجمه قرآن (ج ۴، ص ۱۲۴)، ترجیع بند (ج ۴، ص ۱۶۷ـ ۱۶۸)، تفسیر (ج ۴، ص ۲۳۱ـ۲۳۴)، جبر و اختیار (ج ۵، ص ۷۹ـ۸۰)، جزیره خضراء (ج ۵، ص ۱۰۶ـ۱۰۸، پانویس)، جفر (ج ۵، ص ۱۱۸ـ۱۲۰)، دایرة المعارف (ج ۸، ص ۳ـ۱۸ به قلم منزوی)، درایة الحدیث (ج ۸، ص ۵۴ـ۵۵) و دعا و کتب ادعیه (ج ۸، ص ۱۷۲ـ۱۸۱). آقابزرگ، پیش از ذکر کتابهای متعلق به بعضی از موضوعات علمی، مقدمه ای نیز در آن زمینه آورده است (برای نمونه ← ج ۱، ص ۱۲۳، ۱۳۲، ج ۲، ص۲۰۰ـ۲۰۱، ۳۶۹ـ۳۷۱، ج۳، ص ۳۶۱، ج ۴، ص ۴۷۶ـ۴۷۷، ج ۵، ص۱۷۱).چون آقابزرگ در الذریعه در پی فهرست کردن آثار علما و نویسندگان شیعی بوده، برای استنباط تشیع اشخاص، غیر از کسانی که تشیعشان احراز شده است، از شواهد و قراینی بهره برده است، ازجمله یادکرد اهل بیت علیهم السلام در خطبه کتاب، تولد در جامعه و محیط شیعی، استفاده از نامهایی که میان شیعیان متداول است و تصریح اهل سنّت بر تشیع آن شخص. به همین سبب است که دامنه اشخاص و تألیفات موردتوجه آقابزرگ در الذریعه گسترش یافته است (← آقابزرگ طهرانی، ۱۳۵۵، ج ۱، ص ۲۲؛ محمدحسین حسینی جلالی، ص ۱۲۰ـ ۱۲۱). مؤلف، آگاهانه، بعضی از آثار مؤلفان غیرشیعی، اعم از اهل سنّت و معتقدان به ادیان دیگر را که درباره موضوعی مرتبط با شیعه نوشته شده، در این فهرست آورده است، مانند المدخل الی علم الصحیح و معرفة علوم الحدیث اثر حاکم نیشابوری (← ج۲۰، ص ۲۴۶، ج ۲۱، ص ۲۵۸)، المناقب خوارزمی (ج ۲۲، ص ۳۱۵ـ۳۱۶)، قصیدة علی و الحسین (ج ۱۵، ص ۳۲۹) و عیدالغدیر (ج ۱۵، ص ۳۶۴) هر دو از بولس سلامه، شاعر مسیحی لبنانی. گاه نیز همه آثار مؤلفان غیرشیعی را که مؤلف آنها کتابی درباره مذهب تشیع نوشته (برای نمونه ← ج ۳، ص۱۷۵ـ۱۷۶، ج۳، ص۲۹۳، ج ۱۵، ص ۲۵۱، ج ۲۰، ص۲۳۷)، به فهرست افزوده است. مؤلف همچنین به بعضی از آثار پیروان سایر مذاهب شیعه یا منسوب به شیعه نظیر زیدیه، فطَحیه، واقفه، اسماعیلیه و امثال آنها نیز توجه داشته است (برای نمونه ← اخبار ابی حنیفه، در ج ۱، ص ۳۱۶؛ الأغانی، در ج ۲، ص ۲۴۹ـ۲۵۰؛ تفسیر جریری، در ج ۴، ص ۲۶۹؛ الثمار الشهیة، در ج۵، ص۹؛ دیوان ناصرخسرو، در ج ۹، ص ۱۱۵۴؛ کشف الاسرار المخزونة، در ج ۱۸، ص ۱۸؛ کتاب المواعظ، در ج ۲۳، ص ۲۲۴؛ نصیحت نامه فدائی، در ج ۲۴، ص ۱۸۵). در مواردی که آقابزرگ شخصآ کتابی را ندیده و از مذهب مؤلف آن نیز اطلاع دقیق نداشته، آن را براساس فهرستهای دیگر معرفی کرده است (مایل هروی، ص ۴۹). در الذریعه فقط کتابهای مذهبی ذکر نشده، بلکه تألیفات تاریخی، ادبی، علمی، هنری، دیوانهای شعر و امثال آنها نیز در آن آمده است.الذریعه مبتنی و مستند بر منابع بسیاری است که آقابزرگ طهرانی برای دستیابی به آنها، علاوه بر مراجعه به کتابخانه های عمومی و شخصی در شهرهای ایران و عراق (ازجمله کتابخانه حسینیه شوشتریها در نجف، کتابخانه های سیدنصراللّه تقوی، سیدمحمد مشکات و سیدجلال الدین محدث ارموی در تهران)، به کشورهای مختلف همچون سوریه، لبنان، مصر و حجاز سفر و مجموعآ در ۶۲ کتابخانه جستجو کرده و فهرستهای کتابخانه های بسیاری را نیز مطالعه کرده است (← ج ۶، ص۴۰۰ـ۴۰۴، ج ۷، ص ۲۸۹ـ ۲۹۴، ج ۸، ص ۲۹۷ـ ۲۹۹). افزون بر این، آقابزرگ از فهرستهای نویسندگان سده های پیشین، تذکره ها و شرح حالها، فهرستهای دست نویس فضلا و دانشورانی که فهرست کتابهای شخصی شان را به سامرا و نجف می فرستادند، نیز بهره برده است.آقابزرگ در ۲۵ ذیقعده ۱۳۲۹ تألیف این اثر را آغاز کرد و نخست فهرستی در یک مجلد و براساس حرف اول نام کتابهای شناسایی شده فراهم ساخت (۱۳۳۱)، سپس اطلاعات آن را تفصیل داد و در نظم کامل الفبایی در شش مجلد تنظیم کرد (۱۳۳۴). او این نسخه را بر سیدحسن صدر عرضه داشت و صدر آن را پسندید و بر آن تقریظ نوشت و نام الذریعه را برای کتاب برگزید. از آن تاریخ تا چاپ جلد نخست در ۱۳۵۵، به مدت بیست سال، همین نسخه دستنویس مؤلف، که در آن زمان در سامرا می زیست، در اختیار علاقه مندان بوده است و از آن بهره می برده اند (← ج ۱۰، ص ۲۶). ضمن آنکه مؤلف یادداشت کوتاهی در آغاز کتاب نوشته و در آن توضیح داده بود که فضای بین سطور و بعد از معرفی هر کتاب را خالی گذاشته تا هرگاه اهل علم و اطلاع نکته ای و افزوده ای داشتند در جای مناسب آن وارد کنند (← تصویر یادداشت مؤلف در همین مقاله). آقابزرگ سالها بعد پس از مهاجرت به نجف (۱۳۵۴)، با فراهم شدن امکانات مالی و رفع موانع قانونی، چاپ کتاب را آغاز کرد؛ جلد اول در ۱۳۵۵، جلد دوم در ۱۳۵۶ و جلد سوم در ۱۳۵۷ در نجف به چاپ رسید و از جلد چهارم به بعد، بر اثر مشکلات برآمده از جنگ جهانی دوم، چاپ سایر مجلدات کتاب زیرنظر فرزند مؤلف، علی نقی منزوی در تهران (ابتدا چاپخانه مجلس و دانشگاه تهران و سپس چاپخانه اسلامیه) صورت گرفت، به جز دو مجلد سیزدهم و چهاردهم که در نجف چاپ شد (۱۳۷۸ـ ۱۳۸۰، ۱۳۸۱؛ برای تفصیل ← آقابزرگ طهرانی، ج ۱۰، ص ۲۶ـ ۲۷، ج ۲۰، مقدمه علی نقی منزوی، ص وـ ط).مؤلف الذریعه در اثنای چاپ جلد بیستم کتاب در ۱۳۸۹/ ۱۳۴۹ش وفات یافت (← آقابزرگ طهرانی ج ۲۰، همان مقدمه، ص ج، ط)، اما کار چاپ مجلدات ادامه یافت و با انتشار مجلدات بیست و چهارم و بیست و پنجم در ۱۳۹۸ در تهران به اتمام رسید. سپس مستدرکات آقابزرگ بر مجلدات الذریعه به عنوان جلد بیست و ششم آن، توسط سیداحمد حسینی اشکوری، در ۱۴۰۵ در مشهد چاپ شد (← ثبوت، ص ۲۴۷ـ ۲۴۸). گفتنی است، جلد نهم الذریعه مشتمل بر فهرست دیوان شاعران شیعه است که در چهار جلد عرضه شده است. بنابراین تعداد مجلدات الذریعه در مجموع ۲۹ جلد است.چنان که گفته شد، بیشتر مجلدات الذریعه به کوشش علی نقی منزوی، انتشار یافته است (برای تقدیر مؤلف از وی ← آقابزرگ طهرانی، ج۱۰، ص۲۷، ج۱۱، ص ۲۵، ج ۱۳، ص۲۶۳)، اما کسانی مانند شیخ محمدعلی اردوبادی، سیدمحمدحسن طالقانی، محمدصادق آل بحرالعلوم، سیدعبدالعزیز طباطبائی، فرزند دیگر مؤلف، احمد منزوی، و اکبر ثبوت نیز سهم بسزایی در تصحیح و چاپ برخی مجلدات الذریعه و تکمیل اطلاعات کتابها یا افزودن نامهای جدید داشته اند (← ثبوت، ص۲۴۵ـ ۲۴۷).در آخر بعضی از مجلدات الذریعه نمایه نام مؤلفان آمده است. نمایه نسبتآ جامعی هم از نام نویسندگان مذکور در الذریعه در مجلدی جداگانه با نام معجم مؤلفی الشیعة اثر علی فاضل قائینی نجفی (تهران ۱۳۶۳ش) و فهرستی از اعلام آن با عنوان فهرس اعلام الذریعة الی تصانیف الشیعة اثر علی نقی منزوی (تهران ۱۳۷۷ش) چاپ شده است. بااین همه، نداشتن نمایه های فنی از کاستیهای این اثر عظیم است. در پایان جلد ۲۵ (ص ۳۴۷ـ۴۹۳)، افزون بر نمایه نام مؤلفان آن مجلد، مستدرکی با عنوان «استدراکاتٌ لبعض الاخطاء و ارجاعاتٌ یَربط الموادَّ ببعضها» درباره همه مجلدات افزوده شده است (در باب ارزیابی چاپهای مختلف الذریعه ← ثبوت، ص ۲۴۶ـ۲۵۸).الذریعه به رغم مزایای درخور اهمیت، چون در زمانی تألیف شده که گردآوری آثار و دسترسی به منابع به آسانی امکان پذیر نبوده، نقصها و کاستیهایی از حیث ثبت اطلاعات بعضی کتابها دارد، ازجمله اختصار و تغییر نام کتاب (برای نمونه ← استنباط الاحکام فی عصر غیبة الامام، در ج۲، ص۳۴، قس ج۱۵، ص۱۶۴، ج۱۸، ص۱۹۱؛ کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار، در ج ۱۸، ص ۱۱، قس ج ۱۸، ص ۲۷)، دقیق نبودن شرح حال نویسندگان (برای نمونه ← شرح الفصوص از شیخ محمدتقی استرآبادی، در ج۱۳، ص ۳۸۱، قس ج ۱۴، ص۱۰۷؛ ذیل شرح النصوص، تفسیر آقافتح علی زنجانی، در ج۴، ص ۲۹۷، قس ج ۹، ص ۸۰۷) و بیان نشدن موضوع کتاب (برای نمونه ← کتاب البیان، در ج ۳، ص ۱۷۱؛ ثابت نامه، در ج ۵، ص ۳؛ زبان دل، در ج ۱۲، ص ۱۵؛ المقامع القامعة، در ج ۲۲، ص ۱۴). در بعضی موارد هم حق مطلب درباره کتابها ادا نشده است (برای نمونه ← آداب ناصری، در ج ۱، ص ۳۱؛ تاریخ ادوارالفقه، در ج ۳، ص ۲۳۱). بعضی از این اشتباهات از نویسنده بوده است، اما به نظر برخی محققان، شماری از این خطاها به فرزندان مؤلف که عهده دار چاپ الذریعه بوده اند، برمی گردد (← محمدرضا حسینی جلالی، ج ۲، ص ۲۹۶ـ۳۱۸؛ برای تفصیل نقدهایی که بر الذریعه واردشده ← مختاری، ۱۳۹۰ش، ص ۲۸۶ـ۳۱۴).درباره الذریعه آثاری نظیر تعلیقه، تلخیص، ذیل و نقد نوشته شده است، از جمله: «مراجعات حول کتابنا الذریعة» از خود آقابزرگ طهرانی (← شیخ آقابزرگ تهرانی، به کوشش علی اکبر صفری، قم ۱۳۹۰ش، ص ۵۸۳ـ۵۹۱)؛ اضواءٌ علی الذریعة، نسخه خطی، از سیدعبدالعزیز طباطبائی (← طباطبائی، ص ۲۳۸)؛ ایضاح الطریقة الی تصانیف اهل السنة و الشیعة فی تلخیص کشف الظنون و ذیله و الذریعة (در سه جلد، قم ۱۳۸۷ش)، اثر سیدمحمود موسوی دهسرخی؛ البدیعة فی تلخیص الذریعة اثر محمدحسین جلالی که هنوز چاپ نشده است (← صفری، ۱۳۹۰ش، ص ۲۲۹ـ۲۳۷)؛ تبویب الذریعة، از سیداحمد دیباجی اصفهانی (تهران ۱۳۵۲ش) که فهرست موضوعی سه جلد اول الذریعه است؛ تعلیقات الذریعة، اثر علی نقی منزوی (مشتمل بر تعلیقات و پانویسهای مؤلف بر الذریعه که مجلدات چهارم تا بیست وپنجم ــ جز جلد سیزدهم و چهاردهم ــ را دربرمی گیرد و با کلمه «مصحح» از پانویسهای مؤلف تفکیک شده است)؛ تعلیقات الذریعة، از سیدعبداللّه شرف الدین، در مجموعه مع موسوعات رجال الشیعة (قم ۱۳۹۱ش، ج ۱، ص ۸۷ـ۴۷۷)؛ تعلیقات علی الذریعة الی تصانیف الشیعة از سیدمحمدمهدی خِرسان (← کتاب شیعه، سال ۲، ش ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۰، ص ۲۳۵ـ۲۴۷)؛ التعلیقات علی الذریعة و تکملة الذریعة اثر سعید اختر رضوی، به ترتیب در نسخه پژوهی، دفتر سوم (پاییز ۱۳۸۵، ص ۶۲۹ـ۶۸۲) و دفتر دوم (پاییز ۱۳۸۴، ص ۵۳۷ـ۵۹۴)؛ تکملة الذریعة الی تصانیف الشیعة، از سیدمحمدعلی روضاتی (تهران ۱۳۹۰ش)؛ تهذیب الذریعة، از سیدعبدالعزیز طباطبایی؛ علی هامش الذریعة، اثر احمد حسینی اشکوری، در نسخه پژوهی، دفتر یکم (پاییز ۱۳۸۳، ص ۵۹۷ـ۶۶۱)؛ گزیده مقالات الذریعة، ترجمه حمیدرضا شیخی (مشهد ۱۳۸۰ش)؛ مستدرک الذریعة، اثر سیدعبدالعزیز طباطبائی (طباطبائی، همانجا)؛ مصنفات شیعه، ترجمه و تلخیص محمد آصف فکرت (مشهد ۱۳۷۲ش)؛ نظرات فی الذریعة، اثر مصطفی جواد که در مجله البیان در نجف چاپ شده است (آقابزرگ طهرانی، ج ۶، ص ۳۹۹)؛ «ترجمه و تحقیق و تنظیم آثار حدیثی الذریعة إلی تصانیف الشیعة»، از آمنه عالمی، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد ۱۳۸۵ش؛ و «راهنمای استفاده از الذریعة در تحقیقات حدیثی»، از سعید زمانی، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم حدیث، دانشکده علوم حدیث شهرری، ۱۳۸۶ش.اقدام آقابزرگ طهرانی به تألیف الذریعه و استقبال گسترده پژوهشگران مجامع علمی شیعی و غیرشیعی از آن، ضرورت تدوین و نشر فهرست آثار شیعی را بر بیشتر بزرگان حوزه های علمیه شیعه و پژوهشگران آشکار ساخت و به ویژه این نکته دانسته شد که ادامه این کار سترگ جز در قالب «طرح علمی» به ثمر نمی رسد. ازاین رو، در ۱۳۸۵ش مؤسسه کتاب شناسی شیعه در حوزه علمیه قم به انگیزه ادامه حیات الذریعه تأسیس شد. این مؤسسه علاوه بر دو طرح مستقل «دانشنامه آثار شیعه» به فارسی (← صفری، ۱۳۸۷ش، ص ۱۶۱ـ۱۷۲) و «تاریخ التراث الشیعی» به عربی، طرحی دیگر به منظور تکمیل و تصحیح الذریعة را آغاز کرده است، شامل بازخوانی کامل الذریعه براساس نسخه دستنویسِ مؤلف و افزودن هرگونه اطلاع جدید راجع به آثاری که در الذریعه معرفی شده و همه یادداشتهای تصحیحی و تکمیلی آثاری که درباره الذریعه تألیف شده است (برای تفصیل ← مختاری، ۱۳۸۹ش، ص ۳۹۶ـ ۳۹۸).
منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۱، نجف ۱۳۵۵؛ همان، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ محمدحسین آل کاشف الغطاء، «نقد تاریخ آداب اللغة العربیة»، العرفان، ج ۴، ش ۴، ربیع الثانی ۱۳۳۰؛ محمد اسفندیاری، «شناختنامه الذریعه»، میراث شهاب، سال ۶، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۹)؛ ناصرالدین انصاری قمی، «برترین کتابشناسی شیعه: نگاهی به کتاب الذریعة»، آینه پژوهش، سال ۵، ش ۵ـ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۳)؛ اکبر ثبوت، «گوشه ای از ستمهایی که بر ذریعه رفت»، در شیخ آقابزرگ تهرانی : نامه ها، مقالات و آثاری از شیخ آقابزرگ، و مباحث و مطالبی درباره وی، به کوشش علی اکبر صفری، قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۹۰ش؛ محمدحسین حسینی جلالی، زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی، ترجمه محمدعلی احمدی ابهری، تهران ۱۳۸۲ش؛ محمدرضا حسینی جلالی، علم تحقیق النصوص : ماهو؟ و لماذا؟ و کیف؟، نجف ۱۴۳۳/۲۰۱۲؛ محمدرضا حکیمی، «۴۰۰ کتاب در شناخت شیعه»، در یادنامه علامه امینی: مجموعه مقالات تحقیقی، به اهتمام جعفر شهیدی و محمدرضا حکیمی، تهران: مؤسسه انجام کتاب، ۱۳۶۱ش؛ علی اکبر صفری، «&#۳۹;دانشنامه آثار شیعه، تداوم حیات الذریعه»، در زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم آیت اللّه شیخ آقابزرگ تهرانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۷ش؛ همو، «معرفی البدیعة فی تلخیص الذریعة»، در شیخ آقابزرگ تهرانی، همان؛ عبدالعزیز طباطبائی، الغدیر فی التراث الاسلامی، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳؛ عبدالرحیم محمدعلی، «شیخ الباحثین: آغابزرگ الطهرانی، حیاته و آثاره»، در شیخ آقابزرگ تهرانی، همان؛ نجیب مایل هروی، «معجم مؤلفی الشیعة و پیوند آن با الذریعة»، نشر دانش، سال ۵، ش ۶ (مهر و آبان ۱۳۶۴)؛ رضا مختاری، «ستیغ پژوهش در پژوهش ستیغ»، در شیخ آقابزرگ تهرانی، همان؛ همو، «مؤسسه کتاب شناسی شیعه»، کتاب شیعه، سال ۱، ش ۲ (پاییز و زمستان ۱۳۸۹)؛ علی نقی منزوی، «الذریعه و آقابزرگ طهرانی»، آینده، سال ۶، ش ۷ـ۸ (مهر ـ آبان ۱۳۵۹).