ذاتی سلیمان

ذاتی، سلیمان، شاعر صوفی عثمانی در نیمه نخست قرن دوازدهم. ذاتی در 1095 در گلیبولی زاده شد (احمد بادی‌افندی، ج 3، ص 109). اگرچه در سجلّ عثمانی (ثریا، ج 2، ص 342) و هدیة‌العارفین (بغدادی، ج 1، ستون 403) اهل بورسه و در برخی منابع اهل کِشان (← سامی، ذیل مادّه؛ شمشک ، ص 23، پانویس 3) دانسته شده، اما به گفته خودش در مقدمه مفتاح‌المسائل، اهل گلیبولی بوده‌است (← بروسه‌لی، ج 1، ص 72؛ شمشک، ص 23).ذاتی از مشایخ شاخه حقّیه طریقت جَلْوَتیه* و از خلفای اسماعیل حقی بُروسَوی* (متوفی 1137) است (← سامی، همانجا؛ د.ا.د.ترک، ذیل «جلوتیه»؛ شمشک، ص 24). بروسوی او را پس از به پایان بردن مراحل سیروسلوک، در 1135 به‌عنوان خلیفه به گلیبولی فرستاد (وصاف ، ج 3، ص94؛ شمشک، ص28). بعد از دو سال و درپی درگذشت شیخ، به کشان رفت و با تأسیس خانقاهی در آنجا ساکن شد و در آنجا تا پایان عمر به تبلیغ طریقت خویش پرداخت. ذاتی در 2 محرّم 1151 درگذشت (بروسه‌لی، همانجا؛ شمشک، ص 31ـ 33؛ قس احمد بادی‌افندی، ج 3، ص 109ـ110، که تاریخ درگذشت وی را 2 جمادی‌الاولی 1175 ذکر کرده‌است). حسین شاهی‌افندی (پسرش)، علی ثنایی‌افندی، مصطفی‌افندی، احمد فخرالدین‌افندی و سیدابوبکرافندی از خلفای ذاتی بوده‌اند (وصاف، ج 3، ص 96؛ شمشک، ص 31؛ د.ا.ترک، ذیل مادّه).آثار ذاتی عبارت‌اند از: 1) دیوان، که در آخرین سال زندگی ذاتی به پایان رسیده‌است. زبان این اثر ساده و متشکل از اشعار دینی و عرفانی است (د.ا.ترک، همانجا؛ )دایرة‌المعارف زبان و ادبیات ترکی( ، ذیل مادّه).دو نسخه از این اثر در کتابخانه سلیمانیه (بخش حالت‌افندی، ش 6/245 و بخش هاشم‌پاشا، ش 92؛ شمشک، ص 35) موجود است. این دیوان در سالهای 1257 و 1289 به‌همراه سوانح‌النوادر در استانبول چاپ شده‌است (د.ا.ترک، همانجا). محمد ارسلان نیز آن را به‌همراه سوانح‌النوادر فی معرفة‌العناصر در سیواس به سال 1373ش/ 1994 به‌چاپ رسانده‌است (شمشک، ص 35 و پانویس 1؛ د.ا.ترک، همانجا).2) سوانح‌النوادر فی معرفة‌العناصر (مجمع‌العناصر و منبع‌السرائر)، به نظم که ذاتی در آن عناصر اربعه را از منظر عرفانی بررسی کرده‌است. او سپس به ذکر مطالبی درباره اسرار خاک، ظهور موجودات، تطبیق عالم صغیر بر عالم کبیر، نصیحت درباره شناخت نفس، طبیعت انسان و شناخت طبیعت عناصر پرداخته‌است. نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانه‌های سلیمانیه، دانشکده الهیات دانشگاه مرمره، کتابخانه شهرداری استانبول و کتابخانه سرمد چیفتر موجود است (د.ا.ترک، همانجا؛ شمشک، ص 36ـ37).3) مفتاح‌المسائل و مصباح‌المهائل. ذاتی در این اثر به بیست مسئله مختلف در موضوعاتی چون آخرت، لوح محفوظ، مقدرات، حدیث قدسی، خلقت و معانی برخی آیات پاسخ داده‌است. دو نسخه از این اثر در کتابخانه سلیمانیه (بخش هاشم‌پاشا، ش 29 و بخش حاجی‌محمودافندی، ش 2819) موجود است (د.ا.ترک، همانجا؛ شمشک، ص 42). آسومان اومای آن را به‌عنوان پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد تصحیح کرده‌است (د.ا.ترک، همانجا).4) شرح قصیده فریده لاسماعیل حقی. ذاتی در این اثر قصیده‌ای عرفانی از مرشد خود را شرح داده و درباره او و کراماتش نیز سخن گفته‌است (د.ا.ترک، همانجا). دو نسخه از این اثر در کتابخانه سلیمانیه موجود است (بخش هاشم‌پاشا، ش 35 و بخش حاجی‌محمودافندی، ش 6/2746؛ برای اطلاع از سایر نسخه‌های خطی ← شمشک، ص 44ـ45).5) شرح معمای نقشی ترجمه حضرت ذاتی. ذاتی در این اثر، معمای منظوم نُه بیتی شاعر صوفی‌مسلک ترک، نقش آق‌کرمانی (متوفی 1065)، را شرح داده و به موضوعاتی چون الهام و حقیقت محمدیه پرداخته‌است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه حاجی‌سلیم‌آقا (بخش هدایی‌افندی، ش 592) و نسخه‌ای دیگر در کتابخانه نجیب‌پاشا (ش 4/391) موجود است (همان، ص 45ـ46).6) رساله فی مبدأ انسان. ذاتی در این اثر درباره خلقت انسان، مرشد کامل، حقیقت محمدیه و روح بحث کرده‌است. تنها نسخه آن در کتابخانه ملی ازمیر (ش 3/1443) موجود است (همان، ص 46ـ47).7) شرح منظومه گلشن وحدت شاهدی ابراهیم‌دده (متوفی 957). ذاتی پیش از اتمام این شرح درگذشت و بعدها فخری احمدافندی (متوفی 1214) آن را تمام کرد. نسخه‌ای از آن در کتابخانه حاجی سلیم‌آقا (بخش هدایی‌افندی، ش 4/1254) موجود است (وصاف، ج 3، ص 93ـ94؛ د.ا.ترک، همانجا؛ اصلان ، ص 128).منابع : احمد بادی‌افندی، ریاض بلده ادرنه، نسخه خطی کتابخانه دولتی بایزید، ش 10393؛ محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ1342؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛ محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛(zeyir Aslan, "Fahr(( Ahmed ve( athiye( erhi", Turkish Studies, vol.3, no.4 (Summer 2008); I(A, s.v. "Za(t((, Za(t(( (S(leyman)" (by M. Kanar); Selami( im(ek, "Ke(an'lS(leyman Za(t( ve XVIII. asrda Celvet(lik", doctoral thesis of theology, Atat(rk (niversitesi Sosyal Bilimler Enstit(s(, 2005; T(rk dili ve edebiyat ansiklopedisi, I(stanbul: Derga(h Yay(nlar(, 1976-1998, s.v. "Zati S(leyman Efendi"; TDVI(A, s.v. "Celvetiyye" (by Hasan K(mil Y(lmaz); Osma(nza(de H(seyin Vassa(f, Sef(ne-i evliya(, ed. Mehmet Akku( and Ali Y(lmaz, I(stanbul 2006.