دینوری ابوسعید (سعد) نصربن یعقوب (بغدادی)

دینوری، ابوسعید (سعد) نصربن یعقوب (بغدادی)، کاتب دربار غزنویان در قرن چهارم و مؤلف آثاری در تعبیر خواب و کانی‌شناسی. از زندگی وی آگاهی چندانی دردست نیست. در زمان محمود غزنوی (حک : 389ـ421)، او در نیشابور متولی امور مالی و نیز کاتب سلطان بود (← ثعالبی، ج‌4، ص450). وی دست‌کم تا سال 397 زنده بود (← ادامه مقاله). یگانه اثر به‌جامانده از دینوری کتاب القادری فی التعبیر، از کهن‌ترین آثار مستقل در تعبیر خواب نزد مسلمانان، است (← بروکلمان ، ج‌1، ص‌282، ج‌4، ص‌329، که آن را کهن‌ترین اثر دانسته؛ قس سارتون ، ج‌1، ص‌706، که در نقد این نظر دلایلی آورده‌است؛ نیز ← خوابگزاری*). در برخی منابع، نام این اثر الجامع الکبیر فی التعبیر ذکر شده‌است (← ثعالبی، همانجا؛ ابن‌شاکر کتبی، ج‌4، ص‌196). دینوری این اثر را در 397 برای القادرباللّه، خلیفه عباسی، نوشته (حاجی‌خلیفه، ج‌1، ستون 417) و در نگارش آن از کتاب تعبیرالرویای آرتمیدوروس افسیسی ، ترجمه حُنین‌بن اسحاق (متوفی 260)، و تعبیر خواب ابن‌سیرین* (متوفی ح 110) بهره فراوان برده‌است (آرتمیدوروس افسیسی، مقدمه توفیق فهد، ص‌13؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). کتاب در یک مقدمه، سی فصل و بیش از هزار باب تنظیم شده‌است. مقدمه مشتمل بر پانزده مقاله (گفتار) و در باب موضوعاتی است، چون ماهیت خوابیدن، انواع خوابها، ماهیت رؤیا، ساعات خواب‌دیدن، و اصولی که باید هنگام تعبیر رؤیا رعایت شود (← توفیق فهد ، ص‌336ـ337).در متن کتاب، ارجاعات فراوانی به دیدگاههای ]معبّران[ یهودی در تعبیر خواب و نیز نقل‌قولهایی از عهد عتیق به‌چشم می‌خورد (د.اسلام، همانجا). دینوری در مقاله پانزدهم از میان 7500 معبری که حسن‌بن حسین‌بن خَلّال (متوفی 439) در طبقات‌المعبّرین آورده‌است صد نفر را نام برده و آنها را در پانزده طبقه دسته‌بندی کرده‌است (← عبدالحمید ، ص‌160ـ161؛بروکلمان، ج‌4، ص‌329ـ 330؛ قس حاجی‌خلیفه، همانجا). از این کتاب دینوری، دست‌نویسهای بسیاری در ایران و خارج‌از ایران هست (برای آگاهی از این دست‌نویسها ← صالحی مرزیجرانی، ص‌235ـ236؛ قره‌بلوط، ج‌5، ص‌3835؛ عظیمی، ج‌16، ص‌156ـ157؛ دانش‌پژوه و منزوی، بخش 3، ص‌447ـ448). این اثر با عنوان کتاب الناصری فی ترجمة کتاب القادری فی التعبیر به فارسی ترجمه شده (قره‌بلوط، همانجا؛ توفیق فهد، ص‌337؛ بروکلمان، ج‌4، ص330) و ابن‌عربشاه (مورخ و شاعر حنفی، متوفی 854) آن را به ترکی به نظم درآورده‌است (حاجی‌خلیفه، همانجا). همچنین گزیده‌هایی از این کتاب و کتاب تعبیر خواب ابن‌سیرین با عنوان منتخب‌الکلام فی تفسیر الاحلام (بولاق 1284) چاپ شده‌است (← بروکلمان، همانجا؛ یوسف الیان سرکیس، ج‌1، ستون 127).اثر دیگر دینوری رساله حُقّة‌الجواهر فی المفاخر در کانی‌شناسی (الجواهر) به فارسی بوده که از آن نسخه‌ای نمانده‌است (← ثعالبی، همانجا). این رساله از نخستین جواهرنامه‌ها به فارسی (← جواهرنامه*) و از مهم‌ترین منابع بیرونی* (متوفی 440) در نگارش الجماهر فی الجواهر بوده‌است (هاشمی، ص220ـ221). به گفته ابوریحان بیرونی (ص‌103)، دینوری در این رساله از کتاب فی الجواهر و الاَشباه ابویوسف یعقوب کِنْدی* (قرن سوم) اثر پذیرفته و بیشتر دیدگاههای وی را آورده‌است (نیز ← بیرونی*، بخش :5 کانی‌شناسی). ابوریحان بیرونی در تألیف کتاب الجماهر، پس از این اثر کندی، بیشترین استفاده را از کتاب دینوری برده‌است (برای نمونه ← ص‌149، 221ـ222، 233ـ234، 263ـ264). دینوری در اثر خود به روشهای غواصی و زمان مناسب برای صید جواهر اشاره کرده و روش جالب‌توجهی برای تنفس در زیر آب از قول جوهریان نقل کرده‌است (← ابوریحان بیرونی، ص‌245ـ247). وی همچنین در این اثر اطلاعاتی در مورد جواهرات منصور اول سامانی (حک : 350ـ366) و فرزندش، نوح (حک : 366ـ387)، به‌دست داده‌است (← ابوریحان بیرونی، ص140، 267، 278). به‌نظر می‌رسد برخی آرای دینوری از طریق الجماهر ابوریحان بیرونی، به مهم‌ترین آثار کانی‌شناسی بازمانده به زبان فارسی راه یافته باشد. جوهری نیشابوری در جواهرنامه نظامی* (ص‌93، 103ـ104، 150، 175ـ 176)، نصیرالدین طوسی در تنسوخ‌نامه ایلخانی* (ص‌85)، و عبداللّه‌بن علی کاشانی (متوفی 700) در عرایس الجواهر و نفایس الاطایب* (ص‌39، 49ـ50، 87، 113) آرای مختلفی از دینوری نقل کرده‌اند.آثار دیگری نیز به دینوری منسوب است که تاکنون نسخه‌ای از آنها یافت نشده‌است و عبارت‌اند از: ثمارالأنس فی تشبیهات الفرس، کتاب الادعیة، و روائع التوجیهات من/ فی بدائع التشبیهات (← ثعالبی؛ ابن‌شاکر کتبی، همانجاها). ثعالبی (ج‌4، ص‌451ـ452) قطعه‌هایی از اشعار وی را نقل کرده‌است.منابع : آرتمیدوروس اِفِسیسی، کتاب تعبیرالرویا، نقله من الیونانیة الی العربیة حنین‌بن اسحاق، چاپ توفیق فهد، دمشق 1964؛ ابن‌شاکر کتبی، فوات‌الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت 1973ـ1974؛ ابوریحان بیرونی، الجماهر فی الجواهر، چاپ یوسف الهادی، تهران 1374ش؛ عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة‌الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت 1403/1983؛ محمدبن ابی‌البرکات جوهری نیشابوری، جواهرنامه نظامی، چاپ ایرج‌افشار، با همکاری محمدرسول دریاگشت، تهران 1383ش؛ حاجی‌خلیفه؛ محمدتقی دانش‌پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش 3، تهران 1340ش؛ محمدعلی صالحی مرزیجرانی، «کتاب‌شناسی خوابگزاری»، در نسخه‌پژوهی، به‌کوشش ابوالفضل حافظیان بابلی، دفتر3، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1385ش؛ حبیب‌اللّه عظیمی، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج‌16، تهران 1379ش؛ علی‌رضا قره‌بلوط و احمد طوران قره‌بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم: المخطوطات و المطبوعات، قیصریه، ترکیه ]1422/ 2001[؛ عبداللّه‌بن علی کاشانی، عرایس الجوهر و نفایس الاطایب، چاپ ایرج‌افشار، تهران 1345ش؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامه ایلخانی، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران 1363ش؛ محمدیحیی هاشمی، «المصادر الفارسیة لکتاب الجماهر فی معرفة الجواهر للبیرونی»، الدراسات الادبیة، ش 2ـ3 (1959)،repr. in Abu( Rayh(a(n B((ru(rni, K. al- Jama(hir f( ma`rifat al-jawa(hir, collected and reprinted by Fuat Sezgin, in collaboration with Mazen Amawi, Carl Ehrig - Eggert, Eckhard Neubauer, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 2001;یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛Abdul Hamid, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore, vol.22, Calcutta 1937; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen litterature, Leiden 1943-1949; EI2, s.v. "Al-D((nawar((, Abu( Sa`((d" (by T. Fahd); George Sarton, Introduction to the history of science, Malabar, Fla. 1975; Toufic Fahd, La divination arabe: (tudes religieuses, sociologiques et folkloriques sur le milieu natif de l'Islam, Paris 1987.