دیلمی حسن بن محمد

دیلمی، حسن‌بن محمد، محدّث و واعظ امامی قرن هشتم. کنیه‌اش ابومحمد بود. از سال و محل تولد و وفات و زندگانی او چیزی دانسته نیست. با توجه به انتسابش به دیلم*، باید اهل گیلان در شمال ایران بوده باشد. براساس مطالبی که خود در اعلام‌الدین (ص‌326) نوشته، پیداست که در فقر و غربت روزگار می‌گذراند. با توجه به آنکه دیلمی در غررالاخبار (ص‌101) به گذشت یکصد سال از برافتادن خلافت عباسیان (حک : 132ـ656) به دست مغولان اشاره کرده و از سوی دیگر ابن‌فهد حلّی در عُدّة‌الداعی که آن را در 801 تألیف کرده از ارشادالقلوب دیلمی نقل کرده (← ص‌237، 241، 269)، باید زندگانی دیلمی را در قرن هشتم دانست (برای رفع التباس او با یک محدّث شیعی قرن پنجم ← آقابزرگ طهرانی، ج‌1، ص‌517؛ نیز ← خوانساری، ج‌2، ص‌293، که به همنامی دیلمی با حسن‌بن ابی‌الحسن ورامینی معروف به قهرمان که در الفهرست منتجب‌الدین رازی، ص‌56، از او یاد شده‌است، اشاره می‌کند). با توجه به محتوای روایی و اخلاقی آثار دیلمی، حرّ عاملی (1362ش، قسم 2، ص‌77) او را «فاضل، محدّث و صالح» خوانده‌است و محمدباقر مجلسی (ج‌1، ص‌16) و افندی‌اصفهانی (ج‌1، ص‌338) به تبعیت از همو با عنوان «شیخ عارف» از وی نام برده‌اند.آثار شناخته‌شده دیلمی که همگی به زبان عربی است عبارت‌اند از: ارشادالقلوب در دو جزء، که جزء نخست آن حاوی 55 باب شامل مباحث اعتقادی و برخی مواعظ و روایات اخلاقی است، و جزء دوم آن در چهار باب به فضائل و مناقب امیرمؤمنان علیه‌السلام، قضاوتها و کرامات آن حضرت و صفات و مثالب دشمنانش اختصاص‌یافته‌است؛ اَعلام‌الدین فی صفات‌المؤمنین و کنزُ علومِالعارفین شامل مباحثی در عقاید، مواعظ و احادیث؛ غررالاخبار و دُرر الآثار فی مناقب ابی‌الائمة الاطهار در مناقب و فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛ و الاربعون حدیثآ که حدیث نخست آن حدیث جنود عقل و جهل و حدیث سوم آن حدیث غدیر بوده‌است (آقابزرگ طهرانی، ج‌1، ص‌414). از این چهار اثر، ارشادالقلوب (بیروت 1398)، اعلام‌الدین (قم 1414) و غررالاخبار (قم 1385ش) به چاپ رسیده‌اند.مشهورترین اثر دیلمی ارشادالقلوب است. مجلسی (ج‌1، ص‌33) این کتاب را ستوده و سیدعلی‌خان‌بن احمد مدنی* (ص‌591، 642) ابیاتی در ستایش آن سروده‌است. ارشادالقلوب از منابع حرّعاملی در تفصیل وسائل‌الشیعة (برای نمونه ← ج‌1، ص‌382، ج‌5، ص‌199، ج‌15، ص‌313) و مجلسی در بحارالانوار (برای نمونه ← ج‌10، ص‌126، ج‌13، ص‌219) بوده و شرف‌الدین یحیی بحرانی از شاگردان محقق کرکی، خلاصه‌ای از آن فراهم کرده‌است (← آقابزرگ طهرانی، ج‌1، ص‌518، ج‌4، ص‌419).روش دیلمی در آثارش گردآوری احادیث و اشارات اخلاقی برای وعظ و ارشاد بوده‌است، بااین‌همه فقهای متأخر امامیه همچون بحرانی (برای نمونه ← ج‌2، ص‌141، ج‌4، ص‌149، ج‌7، ص‌260، 283)، سیدعلی‌بن محمدعلی طباطبائی (برای نمونه ← ج‌2، ص‌241)، رضابن محمدهادی همدانی (برای نمونه ← ج‌2، قسم 1، ص‌197، قسم 2، ص‌396) و علی غروی تبریزی (برای نمونه ← ج‌9، ص‌216) در کتب فقهی خود به روایات مذکور در آثار دیلمی استناد کرده‌اند؛ همچنان‌که میرزاحسین نوری بعضی روایات فقهی موجود در آثار دیلمی را در مستدرک‌الوسائل (ج‌3، ص‌255، 272، 329، 361، ج‌5، ص‌157، 207، 279) نقل کرده‌است.دیلمی طبع شعر نیز داشت و به زبان عربی شعر می‌سرود، چنان‌که در ارشادالقلوب (ج‌1، ص‌113، 127) و اعلام‌الدین (ص‌332) به مناسبت اشعاری موعظه‌آمیز از خود آورده‌است.منابع : آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌فهد حلّی، عدّة الداعی و نجاح‌الساعی، چاپ احمد موحدی‌قمی، قم: مکتبة‌الوجدانی، ]بی‌تا.[؛ عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401ـ؛ یوسف‌بن احمد بحرانی، الحدائق الناظرة فی احکام‌العترة الطاهرة، قم 1363ـ1367ش؛ محمدبن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ?] 1385[، چاپ افست قم 1362ش؛ همو، تفصیل وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم 1409/ 1412؛ خوانساری؛ حسن‌بن محمد دیلمی، ارشادالقلوب، بیروت 1398/ 1978؛ همو، اعلام‌الدین فی صفات‌المؤمنین، قم 1414؛ همو، غررالاخبار و دررالآثار فی مناقب ابی الأئمة الاطهار، چاپ اسماعیل ضیغم، قم 1385ش؛ علی‌بن محمدعلی طباطبائی، ریاض المسائل فی بیان احکام‌الشرع بالدلائل، ج‌2، قم 1412؛ علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریرات درس آیت‌اللّه ابوالقاسم خوئی، ج‌9، ص‌1414؛ مجلسی؛ علی‌خان‌بن احمد مدنی، دیوان ابن‌معصوم، چاپ شاکر هادی شکر، بیروت 1408/1988؛ علی‌بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، قم 1366ش؛ حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم 1407ـ1408؛ رضابن محمدهادی همدانی، مصباح‌الفقیه، چاپ سنگی ]بی‌جا[: مکتبة‌الصدر، ]بی‌تا.[.