دَیْرَبی، احمدبن عمر غُنَیْمی خزرجی انصاری، فقیه و محدّث شافعی سده یازدهم و دوازدهم. کنیه وی ابوالعباس، لقبش شهاب‌الدین (جبرتی، ج1، ص44؛ کتانی، ج1، ص411) و منسوب به دیرب (قریه‌ای در مصر ← علی‌پاشا مبارک، ج11، ص182) بود.دیربی در 1061 به‌دنیا آمد (کحّاله، ج2، ص30). دروس مقدماتی را نزد عمویش، علی دیربی، و کسانی چون محمد قَلیوبی، ابوالسّرور میدانی و محمد دَنَوشری (مشهور به جَنَدی) آموخت (جبرتی، همانجا). سپس برای تکمیل تحصیلات دینی به جامعِ الأزهر رفت و فقه، حدیث و سایر علوم دینی را فراگرفت. نورالدین علی شَبرامَلِّسی*، محمد خَرشی، خلیل‌بن ابراهیم لَقانی، ابراهیم شَبْرَخِیتی، ابراهیم‌بن محمد بَرماوی، محمدبن قاسم بقری* مقری، احمد مرحومی شافعی، محمد نَشْرَتی، صالح‌بن حسن بهوتی، احمدبن غُنیم نَفْراوی، احمدبن محمد مکّی مشهور به نخلی، و عبدالرئوف‌بن محمد بِشْبِیشی از معروف‌ترین استادان وی بودند (همان، ج1، ص280، 444ـ445؛ کتانی، همانجا).دیربی پس از سالها استفاده از محضر عالمان الأزهر، به جایگاه علمی والایی رسید و به تدریس، تألیف و تربیت شاگردان پرداخت (جبرتی، ج1، ص445؛ علی‌پاشا مبارک، ج11، ص184). برخی از شاگردان او عبارت‌اند از: محمدبن احمد عشماوی، حسن‌بن علی فَوی، محمدبن سالم حفافی خلوتی، علی‌بن احمد صعیدی، و سلیمان‌بن محمد بجیرمی ازهری (جبرتی، ج1، ص280، 340، 381، 477، ج3، ص144). دیربی در 1151 درگذشت (همان، ج1، ص445؛ بغدادی، هدیة‌العارفین، ج1، ستون 172).از آثار فقهی دیربی، این کتابها درخور ذکرند: غایة‌المرام فیما یتعلّق بأنکحة‌الأنام؛ غایة‌المقصود لِمَنْ یَتعاطی العقود علی‌المذاهب الأربعة (بولاق 1290)؛ الإنتفاع التّامّ لمن أرادها من الأنام؛ فتح‌الملک الجواد بتسهیل قسمة‌الترکات علی بعض العباد؛ فتح‌الملِک الباری بالکلام علی آخر شرح‌المنهج‌للقاضی زکریّا الأنصاری (شرح فتح‌الوهاب زکریا انصاری، متوفی 926)؛ فتح‌العزیز الغفار بالکلام علی آخر شرح غایة‌الاختصار (حاشیه بر شرح غایة‌الاختصار ابن‌قاسم عبادی غزّی)؛ فتح‌الملک الکریم الوهّاب بختم شرح تحریر تنقیح‌اللباب (شرح تحریر تنقیح‌اللباب زکریا انصاری) و مناسک الحج(جبرتی، همانجا؛ بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج2، ستون 166؛ همو، هدیة‌العارفین، همانجا؛ یوسف الیان سرکیس، ج1، ستون 899؛ زرکلی، ج1، ص188؛ کحّاله، ج2، ص30؛ المکتبة‌الازهریة، ج2، ص577ـ578).برخی از آثار غیرفقهی وی نیز عبارت‌اند از: فتح‌الملک المجید لنفع العبید و قمع کلّ جبّار عنید، مشتمل بر مجموعه‌ای از تجارب طبی و روحیِ او همراه با ادعیه و احادیث درباره برخی آیات قرآن که مجموعآ به مُجَرّبات دیربی نیز مشهور است و در 1280 و 1287 در مصر چاپ شده‌است. این اثر، که به زبان اردو نیز ترجمه شده، مشهورترین اثر دیربی است، چنان‌که گاه از او به صاحب مجرّبات یاد می‌شود؛ القول المختار فیما یتعلّق بِاَبَوَیِ النَّبی المُخْتار؛ تُحْفَة‌الصَّفا فیما یتعلّق بابوی المصطفی؛ تحفة‌المشتاق فیما یتعلّق بالسّنانیّة و مساجد بولاق، و رساله‌هایی مانند رسالة فی البسملة و حدیث البدائة، و رسالة تتعلّق بالکواکب السّبعة و السّاعات‌الجیّدة (جبرتی؛ بغدادی؛ هدیة‌العارفین؛ زرکلی، همانجاها).منابع : اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج2، در حاجی‌خلیفه، ج4؛ همو، هدیة‌العارفین، ج1، در حاجی‌خلیفه، ج5؛ عبدالرحمان جبرتی، عجایب الآثار فی التراجم و الاخبار، چاپ عبدالعزیز جمال‌الدین، قاهره ] 1997[؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1999؛ علی‌پاشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر و القاهرة و مدنها و بلادها القدیمة و الشهیرة، بولاق 1306، چاپ افست قاهره 1425ـ1426/ 2004ـ2005؛ محمدعبدالحی‌بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الأثبات، چاپ احسان عباس، بیروت 1402/1982؛ عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ المکتبة‌الازهریة، فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، قاهره 1364ـ1368/ 1945ـ1949؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410.
