دَیرالجَماجِم، محلی نزدیک کوفه در جنوب‌غربی عراق، نیز نام نبرد مشهور حَجّاج‌بن یوسف ثقفی با عبدالرحمان‌بن اَشْعث. دیرالجماجم در ساحل غربی رود فرات واقع بود و با کوفه هفت فرسخ فاصله داشت (یاقوت حموی، ذیل مادّه؛ حِمْیَری، ص254). گویا پیش از اسلام، دیرهای گروهی از مسیحیان قبیله اِیاد* در این نواحی واقع و مشهورترین آنها دیرالجماجم بوده‌است (← ابن‌فقیه، ص182؛ بلاذری، ص398؛ نیز ← طریحی، ص96). سبب نام‌گذاری آنجا به جماجم را جمجمه‌هایی (قدحهای چوبی) دانسته‌اند که در این محل ساخته می‌شد (← بکری، ج2، ص576؛ یاقوت حموی، همانجا). برخی نیز جمجمه را به‌معنای کاسه سر گرفته‌اند که این وجه مشهورتر و شواهدی تاریخی نیز برای آن موجود است؛ ظاهرآ در همین محل اعضای قبیله ایاد با پیروزی بر سپاهیان شاپور ذوالاکتاف (پادشاه ساسانی، حک : 310ـ 379 میلادی)، جمجمه‌های کشتگان سپاه دشمن را بر دیر خود نصب کردند یا بر هم انباشتند (← بلاذری، همانجا؛ مسعودی، ص205؛ بکری، ج2، ص573؛ برای نقد این گزارش ← یاقوت حموی، همانجا). به نوشته ابن‌فقیه (ص182ـ183)، در پی جنگی میان دو تیره از قبیله ایاد، آنان کشتگان را کنار دیر به خاک سپردند و بعدها با حفر آن مکان و مشاهده جمجمه‌های آنان، آنجا را دیرالجماجم نامیدند.در دوره اسلامی، شهرت دیرالجماجم بیشتر به‌سبب نبرد مشهوری است که در سال 82 میان حجاج‌بن یوسف ثقفی* (کارگزار مشهور امویان در عراق) و عبدالرحمان‌بن اشعث کِندی (از رجال سیاسی و نظامی امویان؛ ← ابن‌اشعث*، عبدالرحمان‌بن محمد) در این مکان درگرفت. ابن‌اشعث، که فرمانده سپاه امویان در سیستان بود، با سرپیچی از اطاعت عبدالملک‌بن مروان (حک : 65ـ86) و ادعای خلافت، با سپاهیان حجاج‌در بصره روبه‌رو شد و ناتوان از جنگیدن با آنها، به دیرالجماجم پناه برد. اما سپاهیان حجاج، که در دیرقُرَّه مقابل دیرالجماجم مستقر بودند، پس از چهار ماه مصاف و هشتاد جنگ، ابن‌اشعث را محاصره کردند و او را شکست دادند. در پایان این نبرد، حجاج‌بسیاری از اسیران سپاه ابن‌اشعث را گردن زد که شماری از بزرگان بصره و کوفه و گروهی از تابعین و قاریان نیز در میان آنها بودند (← یعقوبی، ج2، ص278ـ279؛ طبری، ج6، ص357ـ366؛ تاریخ سیستان، ص115ـ116). به نوشته مسعودی (ص314ـ 315)، پس از جنگ صِفّین، دیرالجماجم بزرگ‌ترین جنگ عراقیان و در عین حال بزرگ‌ترین خطری بوده که پیش از قیام عباسیان، حکومت امویان را به‌طور جدّی تهدید کرده‌است. نبرد دیرالجماجم بعدها دستمایه اشعار شماری از شاعران عرب قرارگرفت (← بکری، ج2، ص574؛ حمیری، همانجا؛ نیز ← طریحی، ص98).منابع: ابن‌فقیه؛ عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/ 1983؛ بلاذری (بیروت)؛ تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، تهران: زوار، ?]131ش[؛ محمدبن عبدالمنعم حِمْیَری، الروض‌المعطار فی خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت 1984؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ محمدسعید طریحی، الدیارات والامکنة النصرانیة فی الکوفة و ضواحیها، بیروت 1401/ 1981؛ مسعودی، التنبیه؛ یاقوت حموی؛ یعقوبی، تاریخ.
