دیر

دَیِّر، شهرستان و شهری بندری در استان بوشهر بر کرانه شمالی خلیج‌فارس. بقایای برخی از بناها سابقه سکونت و شهرنشینی در محدوده شهر و شهرستان دیّر را به پیش از اسلام می‌رساند، ازجمله در هشت کیلومتری مغرب بندر دیّر، آثار دیوارها و آب‌انبارهای عمارتی بزرگ به‌همراه پله‌های سنگی تراشیده‌شده در دو طرف صخره‌ای وسیع و نیز در پایین آن، میدانِ وسیعی که گرداگرد آن پله‌های سنگی وجود دارد و شیوه معماری منحصربه‌فرد آن در ایران ظاهرآ به دوران سلوکیان (حک : 312ـ64 یا 65ق م) بازمی‌گردد (← اقتداری، ص‌320ـ 322). علاوه بر این، در محدوده این شهرستان، شهرها و روستاهای کهنی در دوره اسلامی وجود داشته‌است، ازجمله : بندر نَجیرَم/ نَجَیْرَم (← اصطخری، ص‌106؛ یاقوت حموی، ذیل «نجیرم»)، که مکان آن را حوالی بندر دیّر کنونی یا خود بندر دیّر دانسته‌اند (← شوارتس ، ج‌2، ص‌65؛ طاهری، ص‌66؛ حمیدی، 1384ش، ص‌254)؛ ناحیه ساحلی مانْدِستان، که در فارس‌نامه ابن‌بلخی (قرن ششم؛ ص‌135ـ136) از آن یاد شده‌است (نیز ← حمداللّه مستوفی، ص‌119) و در دوره ناصرالدین‌شاه (حک : 1264ـ1313) قسمتی از ناحیه بلوک دشتی* بوده و در نام رود مُند*/ موند (در قدیم سَکّان/ تکان؛ ← لسترنج ، ص‌255) که پس از عبور از بخش بُردخون شهرستان دیّر به خلیج‌فارس می‌ریزد، از این نام نشانی هست (← جعفری، ج‌2، ص‌452)؛ و ناحیه ساحلی سیف ابی‌زُهَیْر/ مظفّر که از بندر جَنّابه (گناوه*) تا بندر نجیرم را دربرمی‌گرفت (← اصطخری، ص‌105، 141؛ ابن‌بلخی، ص‌140؛ یاقوت حموی، ذیل «سیف آل‌مظفر» و «سیف بنی‌زُهیر»؛ برای توضیح بیشتر کلمه «سیف» ← کازرونی، ص‌34).برخلاف آبادیها و شهرهای کهنِ محدوده شهرستان دیّر، بندر دیّر قدمت چندانی ندارد و نام دیّر در منابع دوره قاجار به‌بعد دیده می‌شود. در دوره محمدشاه قاجار (حک : 1250ـ 1264)، دیّر قلعه‌ای با چهار برج‌و حدود شصت خانه از چوب و برگ نخل (کپر) جزو بلوک بَردستان بود (کازرونی، ص‌72). در دوره ناصرالدین‌شاه، دیّر، به‌جای قریه بردستان، قصبه بلوک بردستان از توابع دشتی بود (فسائی، ج‌2، ص‌1338).درباره وجه‌تسمیه دیّر گفته‌اند بقایای دیرهای یهودان نشان می‌دهد ساکنان قدیم دیّر بیشتر یهودی بودند، به‌همین دلیل این محل ابتدا دِیر و سپس دَیّر نامیده شد. به‌گفته برخی، به سبب آبادانی این مکان و نواحی پیرامون، آنجا را دایر نامیده‌اند که در گویش محلی دُیِّر و به‌تدریج‌دَیّر شده‌است (← شناسنامه شهرهای استان بوشهر، ص‌191؛ حمیدی، 1380ش، ذیل مادّه).به‌تدریج‌با رشد تجارت و افزایش جمعیت آنجا در اواخر دوره قاجار (حک : 1210ـ1344 (1304ش))، جمعیت بندر دیّر با احتساب بازرگانان بحرینی و یهودی حدود 500،5 تن، و گمرک دولتی آنجا فعال و صادرات عمده آن گندم بود (← لاریمر ، ج‌7، ص‌362).در حدود 1330ش، آبادی دَیّر، که علاوه بر گمرک، گارد مسلح دریایی نیز داشت، مرکز دهستانِ دیّر در بخش خورموج‌شهرستان بوشهر از استان هفتم (فارس) شد (← رزم‌آرا، ج‌7، ص‌112ـ113). در 1345ش، بندر دیّر شهر و با تشکیل شهرستان دیّر در خرداد 1359 مرکز آنجا شد (← ایران. وزارت کشور، 1390ش ب؛ همو، 1390ش ج، ذیل «استان بوشهر»).شهر دیّر در ارتفاع حدود چهار متری از سطح دریا و در 208 کیلومتری جنوب‌شرقی بندر بوشهر واقع است (← فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج‌119، ص‌12؛ نقشه کامل ایران امروز). آب و هوای آنجا گرم و مرطوب، گرم‌ترین دمای آن ْ5ر48 در مرداد و سردترین آن ْ2ر8 در بهمن و میزان بارش سالانه آن حدود 433 میلیمتر است که معمولا از اواسط آبان تا اواسط فروردین ادامه دارد. همچنین هوا در خرداد، تیر و مرداد با رسیدن رطوبت آن به حد اشباع، شرجی می‌شود (← سازمان هواشناسی کشور، ص‌97؛ شناسنامه شهرهای استان بوشهر، ص‌193). برای سازگاری با این اقلیم، خانه‌های سنّتی بندر دیّر به شیوه‌ای خاص‌ساخته شده‌است، طارَمه (حیاط وسیع و دیوارهای کاهگلی)، پنج‌دری، و سِکُنْجِه (سکویی در دو قسمت بنا، یکی در ضلع غربی یا شمالی و دیگری در ضلع شرقی یا جنوبی که به‌ترتیب در صبح و بعد از ظهر برای در امان ماندن از گرما از آنجا استفاده می‌شود) از مشخصه‌های معماری سنّتی بندر دیّر است (← بحرینی‌نژاد و دوراهکی، ج‌1، ص‌213).امروزه شهرستان دیّر دارای بخشهای بردخون و مرکزی، دهستانهای آبکش، بردخون، آبدان و حومه و شهرهای بندر دیّر، آبدان، بردخون و بردستان است (← ایران. وزارت کشور، 1390ش الف، ذیل «استان بوشهر»). منطقه حفاظت‌شده مند/ موند در بخش بردخون، از زیستگاههای اصلی آهو در ایران است و نیز به‌سبب وجود انواع پرندگان و مار و جنگلهای حرّا (مانگرو) اهمیت دارد (← جغرافیای جزایر ایرانی خلیج‌فارس، ص214ـ 215؛ بهروزی‌راد، ص‌203؛ درویش‌صفت، ص102). چهار جزیره غیرمسکون قسمت عمده این منطقه حفاظت‌شده را تشکیل می‌دهند که در حقیقت ادامه چین‌خوردگیهای زاگرس و به ترتیبِ وسعت عبارت‌اند از: جزیره جَبْرین، که مردم بومی آن را تهمادو یا تهمادون (به‌سبب وجود گیاهی به همین نام در جزیره) می‌نامند و در ده کیلومتری شمال‌غربی و مغرب آن، میدان نفت و گاز پارس شمالی واقع است؛ جزیره اُمّالکَرم یا به‌گفته بومیان گُرم، که هنگام مدّ بیشتر آن زیر آب می‌رود؛ جزیره نَخیلو، که به‌سبب وجود قبری منسوب به عارفی به نام شیخ کرامه در بین بومیان آنجا به شیخ کرامه هم معروف است؛ و جزیره امّسیله یا خان، که هنگام جزر کامل به ساحل اصلی در خورخان متصل می‌شود (← جغرافیای جزایر ایرانی خلیج‌فارس، ص‌213ـ216؛ بهروزی‌راد، ص‌203ـ 204؛ درویش‌صفت، همانجا).اساس اقتصاد شهرستان و بندر دیّر بر صید استوار است، به‌ویژه صید میگو که به بازارهای کشورهای عربی و اروپایی صادر می‌شود و علاوه بر دریا از مزارع پرورش میگو هم به دست می‌آید (← فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا؛ بحرینی‌نژاد و دوراهکی، ج‌1، ص‌140ـ141). امروزه بندر دیّر به‌سبب وجود لنگرگاههای مجهز به صید و صنایع و تأسیسات وابسته به آن، مانند سردخانه‌های بزرگ و تأسیسات عمل‌آوری و بسته‌بندی، یکی از بزرگ‌ترین بندرهای صیادی ایران است (← بحرینی‌نژاد و دوراهکی، ج‌1، ص‌141، 144ـ 145؛ شناسنامه شهرهای استان بوشهر، ص‌198). خرما از محصولات کشاورزی شهرستان است و تنه و برگ درخت خرما در ساخت انواع سرپناه و صنایع دستی مانند انواع زنبیل و زیرانداز بسیار به‌کار می‌رود (← بحرینی‌نژاد و دوراهکی، ج1، ص115ـ 116).مردم این شهرستان شیعه دوازده امامی‌اند و به فارسی، با گویش محلی، و عربی سخن می‌گویند. همچنین به‌سبب مراوده تجاری با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس، سواحل افریقا و هندوستان، واژه‌های عربی، هندی، زنگباری، حبشی و افریقایی به زبان آنها راه یافته‌است (همان، ج‌1، ص‌270). در سرشماری 1385ش، جمعیت شهرستان دیّر 488،48 تن بوده‌است. از این تعداد، 812،28 تن (ح 60%) شهرنشین بوده‌اند که بیشتر در بندر دیّر ( 454،18 تن) ساکن‌اند (← مرکز آمار ایران، ذیل «استان بوشهر»).برخی از مهم‌ترین آثار تاریخی این شهرستان عبارت‌اند از : تپه‌های باستانی و تلّبُرجو (شبیهِ آتشگاه)، نزدیک آبادی اُولی/ عالی (حدود پنج‌کیلومتری مغرب بند دیّر)؛ گورستان، قلعه و مسجدی قدیمی در بَردِستان، که به‌گفته اقتداری (ص‌276) شبیه بناهای پیش از اسلام است. معماری مسجد بردستان، واقع در گورستان قدیمی، شبیه بناهای دوره آل‌بویه (حک : ح 320ـ 448) است و در 852 تعمیر شده‌است (← همان، ص‌318ـ 319؛ حمیدی، 1380ش، ذیل «بردستان»؛ همو، 1384ش، ص‌255). همچنین قدمت برخی قبرهای پیرامون مسجد به سده‌های چهارم و پنجم می‌رسد (← اقتداری، ص‌287ـ289).در منابع قدیم، از شهر دیّر از توابع اَرَّجان* فارس یاد شده‌است (برای نمونه ← ابن‌بلخی، ص‌148؛ حمداللّه مستوفی، ص‌130ـ131؛ حافظ ابرو، ج‌2، ص‌138) که نباید آن را با بندر دیّر امروزی یکی دانست.منابع : ابن‌بلخی، فارس‌نامه، چاپ گی لسترنج‌و رینولد الین نیکلسون، لندن 1921، چاپ افست تهران 1363ش؛ اصطخری؛ احمد اقتداری، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان، تهران 1375ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری ایران: تیر 1390، تهران 1390ش الف؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس شهرستانهای کشور، تهران 1390ش ب؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس شهرهای کشور، تهران 1390ش ج؛ عبدالحسین بحرینی‌نژاد و حیدر دوراهکی، بندر دیّر: نگینی بر ساحل خلیج‌فارس، ج‌1، قم 1382ش؛ بهروز بهروزی‌راد، تالاب‌های ایران، تهران 1387ش؛ جعفری؛ جغرافیای جزایر ایرانی خلیج‌فارس : استان بوشهر (جزایر خارک، خارکو، شیف، ام‌الکرم، جبرین، نخیلو، فارسی)، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1381ش؛ عبداللّه‌بن لطف‌اللّه حافظ‌ابرو، جغرافیای حافظ‌ابرو، چاپ صادق سجادی، تهران 1375ـ1378ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ جعفر حمیدی، استان زیبای بوشهر، بوشهر 1384ش؛ همو، فرهنگ‌نامه بوشهر، تهران 1380ش؛ علی‌اصغر درویش‌صفت، اطلس مناطق حفاظت شده ایران، طرح: معاونت محیط زیست و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، تهران 1385ش؛ رزم‌آرا؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: 76ـ 1375، تهران 1378ش؛ شناسنامه شهرهای استان بوشهر، گردآوری و تنظیم: رحیم جمالی، تهران: مرکز نشر و تحقیقات قلم آشنا، 1381ش؛ رضا طاهری، از مروارید تا نفت: تاریخ خلیج‌فارس، از بندر سیراف تاکنگان و عسلویه، شیراز 1388ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج‌:119 کنگان، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1368ش؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ محمدابراهیم‌بن اسماعیل کازرونی، تاریخ بنادر و جزایر خلیج‌فارس، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1367ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج‌تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Feb.14, 2103, from http://www.sci.org.ir/portal/ faces/public/census85/census85.natayej/census85.rawdata;نقشه کامل ایران امروز، مقیاس 000، 600،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1390ش؛ یاقوت حموی؛Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, London 1966; John Gordon Lorimer, Gazetteer of the and central Arabia, Buckinghamshire 'Oma(n, Gulf, Persian 1986; Paul Schwarz, Iran im Mittelalter nach den arabischen Geographen, Leipzig 1896-1935.