دیاله

دیاله، نام رود و نیز استانی در مشرق عراق.1) رود دیاله. از ریزابه‌های مهم در ساحل شرقی رود دجله. این رود از رشته‌کوه زاگرس، در استان کرمانشاه در مغرب ایران، سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از کوههای اورمان و شاهو، در جهت غربی وارد حلبچه در جنوب‌شرقی استان سُلیمانیه می‌شود. این رود با تغذیه سد دربندیخان در شمال استان دیاله، در ادامه مسیر خود در این استان، در جنوب جبل حَمْرین (بارِمّا*) به سوی دجله تغییر مسیر می‌دهد و در جنوب‌شرقی بغداد بدان می‌پیوندد (← )اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشه 35؛ ادموندز ، ص‌18؛ حسنی، قسم 1، ص‌73؛ نامی و محمدپور، ص‌23).زالم و تَنجِر/ تنجرو از رودهایی هستند که به دیاله می‌پیوندند (فره‌وشی، ص‌108). پس از گذر از جبل حمرین و در فاصله 1500 متری از آن، آبراهه‌های روز، هارونیه، شهربان، مَهروت و خَریسان از مغرب و آبراهه خالِص‌از مشرق رود دیاله منشعب می‌شوند و در آبیاری اراضی کشاورزی و نخلستانهای آن مناطق تأثیر گذارند و در گذشته نیز باعث رونق و آبادانی شهرهایی چون نهروان*، باجَسْرا*، بَعقوبه*، دَسْکَره و جَلولاء* بوده‌اند (حسنی، همانجا؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل "Diya(la(").منطقه سفلای دیاله از مناطق باستانی عراق است و بخشهایی از آن، بیش از هفت‌هزار سال قدمت دارد. در کاوشهای باستان‌شناسی در 1309ش/1930، در تلّاسمر در مشرق رود دیاله و در جنوب بعقوبه، بقایایی از اِشنونّا (از شهرهای مهم دوران سومری) کشف شد (مصطفی جواد و احمد سوسه، ص‌37؛ حسنی، قسم 1، ص‌79؛ مکی ، ص‌144؛ برای اطلاع بیشتر ← المواقع الاثریة فی العراق، ص‌87ـ106).وجه تسمیه و معنای نام دیاله چندان روشن نیست و به‌گفته لانگریگ ، سابقه آن به دوران باستان بازمی‌گردد (← د. اسلام، همانجا). نام این رود، در منابع دوره اسلامی، دیالی ذکر شده (← ادامه مقاله). محمدبن جریر طبری (متوفی 310) قدیم‌ترین مورخی است که از این رود، در ذکر حوادث سال 158، نام برده‌است (← ج‌8، ص‌57). پس از وی، سهراب (نیمه نخست قرن چهارم؛ ص‌128)، مسعودی (متوفی 345 یا 346؛ ص‌53)، یاقوت‌حموی (متوفی 626؛ ذیل «دیالی») و ابن‌اثیر (متوفی 630؛ ج‌8، ص380) نام این رود را در آثارشان ذکر کرده‌اند. ظاهرآ رود دیاله در آثار برخی از این جغرافی‌نگاران، با رودهای نهروان و تامَرّا اشتباه شده‌است (د. اسلام، همانجا؛ برای نمونه‌ای از این آثار ← یاقوت حموی، همانجا). رود دیاله گاه در بیشتر مسیر خود به نام رود سیروان یا شیروان، یکی از رودهای تشکیل‌دهنده آن خوانده می‌شد (فره‌وشی؛ د.اسلام، همانجاها؛ قس هاشم سعدی، ص‌24، که نام شیروان را تنها به آن قسمت از رود نسبت می‌دهد که در ایران جریان دارد).در دوره اسلامی، به‌ویژه در دوره عباسیان (حک : 132ـ 656)، دیاله به سبب قرارگرفتن بر سر راه بغداد و ایران اهمیت داشت، چنان‌که در مسیر این رود نبردها و کشمکشهایی رخ داده‌است (برای نمونه ← طبری، ج‌8، ص‌566، 572، ج‌9، ص‌544، ج‌10، ص‌91ـ92؛ مسکویه، ج‌1، ص‌394ـ395؛ ابن‌جوزی، ج‌17، ص‌228).2) استان دیاله، به مرکزیت بعقوبه، از شمال به استان سلیمانیه، از شمال‌غربی به استان صلاح‌الدین، از جنوب‌غربی به استان بغداد، از جنوب به استان واسط و از مشرق به استانهای ایلام و کرمانشاه در ایران محدود است (← )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا؛ حسنی، قسم 2، ص‌205ـ206؛ نامی‌ومحمدپور، ص‌8). این استان در 1326ش/ 1947، پس از یکپارچه‌سازی نظام اداری استانهای عراق تشکیل شد و مشتمل بر پنج‌«قضاء» بعقوبه، مَندَلی، خانقین، خالِص‌و مِقدادیه (شهربان) است (خلیل اسماعیل محمد، ص‌31، جدول 2؛ جاسم محمد خلف، ص‌452؛ قس حسنی، قسم 2، ص‌209 که قضای شهربان را ناحیه الحاقی به بعقوبه دانسته‌است). در 1383ش/2004، وسعت استان دیاله 076،19 کیلومترمربع و جمعیت آن 455، 418،1 تن بوده‌است (نامی‌ومحمدپور، ص‌8، 40). جمعیت استان متشکل است از قبایل متعدد عرب، کرد و ترکمان با مذهبهای سنّی و شیعه و نیز عده کمی از مسیحیان، یهودیان و منداییان در جنوب‌غربی استان (حسنی، قسم 2، ص‌206؛ نامی و محمدپور، ص60 ،526، نقشه 12). از قبایل مهم ساکن در این استان العُبَیْد و العَزَّة و تیره‌های بنی‌تمیم و الجُبّور هستند (← حسنی، قسم 2، ص‌206ـ207؛ برای اطلاع از نحوه توزیع این قبایل ← نامی و محمدپور، ص‌525، نقشه 11). عمررضا کحّاله نیز به نام قبایل بسیاری در این استان اشاره کرده‌است (برای نمونه ← ج‌1، ص‌98، 133، 185، 253، 274). دیاله از استانهایی است که بیشترین جمعیت روستایی را داراست (نامی‌ومحمدپور، ص40).محصولاتی چون انگور و خرما اساس اقتصاد این استان را تشکیل می‌دهد (حسنی، قسم 2، ص‌215). استان دیاله از مراکز صنعتی در تولید پارچه و مواد غذایی است و قرارگرفتن پالایشگاه نفت در این استان، امتیاز ویژه‌ای به آن بخشیده‌است (← نامی و محمدپور، ص‌527، نقشه 13).در جریان جنگ عراق با ایران، استان مرزی دیاله یکی از مراکز مهم نظامی عراق به‌شمار می‌آمد. در 22 دی 1366، در عملیات نامنظم ظفر 5 ایرانیان توانستند تا عمق دویست کیلومتری داخل خاک عراق پیشروی کنند (سمیعی، ص440ـ442).منابع : ابن‌اثیر؛ ابن‌جوزی؛ جاسم محمد خلف، محاضرات فی جغرافیة العراق‌الطبیعیة و الاقتصادیة و البشریة، ]قاهره[ 1959؛ عبدالرزاق حسنی، العراق قدیمآ و حدیثآ، صیدا 1377/ 1958؛ خلیل اسماعیل محمد، قضاء خانقین: دراسة فی جغرافیة السکان، بغداد 1397/1977؛ علی سمیعی، کارنامه توصیفی عملیات هشت سال دفاع مقدس، تهران 1382ش؛ سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، چاپ هانس فون مژیک، وین 1347/1929؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ بهرام فره‌وشی، ایرانویج، تهران 1374ش؛ عمررضا کحّاله، معجم قبائل العرب القدیمة و الحدیثة، دمشق 1432/2011؛ مسعودی، التنبیه؛ مسکویه؛ مصطفی‌جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیمآ و حدیثآ، ]بغداد [1378/1958؛ داروتی مکی، مدن العراق القدیمة، ترجمه و شرحه و علق علیه یوسف‌یعقوب مسکونی، بغداد 1371/1952؛ المواقع الاثریة فی العراق، بغداد: وزارة الثقافة و الاعلام، 1970؛ محمدحسن نامی و علی محمدپور، جغرافیای کشور عراق: با تأکید بر مسائل ژئوپلیتیک، تهران 1387ش؛ هاشم سعدی، جغرافیة‌العراق (الحدیثة)، بغداد 1342/1924؛ یاقوت حموی؛Cecil John Edmonds, Kurds, Turks and Arabs: politics, travel and research in north-eastern Iraq, 1919-1925, London 1957; EI2, s.v. "Diya(la(", (by S. H. Longrigg); The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.