دیاکونوف میخائیل و ایگور

دیاکونوف ، میخائیل و ایگور ، دو برادر خاورشناس و زبان‌شناس روس. پدر آنها، میخائیل آلیکسِییویج ، متولد تومسک ، در سیبری، و اقتصاددان و مادرشان، ماریا ، پزشک و اهل تاشکند بود ()جوامع و زبانهای خاورمیانه باستان( ، مقدمه، ص‌VIII). خانواده دیاکونوف به سبب شغل پدر از 1921 تا 1929/ 1300ـ 1308ش در اُسلو زندگی می‌کردند (د. ایرانیکا، ذیل «دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ»؛ دیاکونوف، 1380ش، مقدمه جفری هاسکینگ ، ص‌19).میخائیل، برادر بزرگ‌تر، در 26 ژوئن 1907/ 15 جمادی‌الاولی 1325 در سن‌پترزبورگ متولد شد. او از 1924 تا 1926/1303ـ 1305ش در دانشگاه أسلو به مطالعات‌ایرانی پرداخت. سپس تا 1930/ 1309ش در دانشگاه لنینگراد(سن‌پترزبورگ) مطالعه زبانهای باستانی و جدیداروپایی و شرقی را ادامه داد. از 1930 تا 1931/ 1309ـ 1310ش در مؤسسه مطالعات شرقی اوکراین در خارکوف و مؤسسه علمی پژوهشی ازبک در سمرقند به تحقیق پرداخت. در 1934/ 1313ش مدیر بخش ایرانی و شرق نزدیک و در 1938/ 1317ش مدیر بخش شرقی موزه دولتی ارمیتاژ شد. میخائیل در سومین همایش بین‌المللی هنر و باستان‌شناسی ایران در مسکو و لنینگراد، اولین مقاله خود را درباره دوره مفرغ ارائه داد. پس از گرفتن مدرک دکتری در 1939/ 1318ش، سالهادر دانشگاه مسکو تاریخ درس داد و در کنار آن، به فعالیتهای باستان‌شناختی پرداخت (د.ایرانیکا، همانجا). در 1946/ 1325ش، سرپرستی حفاریهای مربوط به تمدن سغدیها را در تاجیکستان برعهده داشت. او درباره تاریخ و فرهنگ ایران و آسیای مرکزی مطالعات گسترده‌ای انجام داده‌است. ترجمه گزیده‌هایی از اشعار فردوسی، نظامی، فخرالدین گرگانی، و جامی و تألیف کتاب )تاریخ ایران باستان( ازجمله آثار اوست. میخائیل درباره سفالْ نوشته‌های متعدد اشکانیِ یافت‌شده از نسا سالها مطالعه و بخشی از آنها را رمزگشایی و ترجمه کرد (د.ایرانیکا، همانجا؛ نیز ← دیاکونوف و لیوشیتس ، ص10). سپس کتاب اشکانیان را نوشت که کریم کشاورز آن را به فارسی ترجمه کرده‌است (تهران 1344ش، 1351ش). وی در 8 ژوئن 1954/ 18 خرداد 1333ش درگذشت (د. ایرانیکا، همانجا).ایگور در 12 ژانویه 1915/ 25 صفر 1333 در سن‌پترزبورگ به‌دنیا آمد. او تحصیلات اولیه خود را در اُسلو و لنینگراد (سن پترزبورگ) به‌پایان رساند. هم‌زمان با تحصیل در دبیرستان، در بخش آشورشناسی بنیاد زبان‌شناسی و تاریخ لنینگراد به یادگیری زبانهای آکدی ، سومری، عبری، آرامی، و عربی پرداخت. در 1936/ 1315ش، موزه‌دار بخش الواح در موزه دولتی ارمیتاژ و بعدها از اعضای ارشد این موزه شد و اولین مقاله‌اش را در زمینه نسخه‌های خطی نوشت. او در همین سال ازدواج‌کرد و سپس به ارتش ملحق شد (دیاکونوف، 1380ش، همان مقدمه، ص‌19؛ همو، 1357ش، مقدمه کشاورز به چاپ نخست).ایگور در 1938/1317ش در دانشگاه در زمینه تاریخ آکد، بابل، و آشور به تحصیل پرداخت و مقالاتی در این زمینه‌ها نوشت. او در 1941/1320ش، در موزه ارمیتاژ مشغول به‌کار شد ()جوامع و زبانهای خاورمیانه باستان(، مقدمه، ص‌VIII). در 1941/ 1320ش، در جنگ جهانی دوم، در مقام یکی از فرماندهان ارتش شوروی به نروژ رفت. پس از پایان جنگ، از ارتش بیرون آمد و از 1946 تا 1950/ 1325ـ1329ش، زبانهای آکدی و آشوری و تاریخ بین‌النهرین باستان را در دانشگاه لنینگراد تدریس کرد. وی تا 1952/ 1331ش درباره مجموعه الواح میخی موزه ارمیتاژ مطالعه کرد. از 1953/ 1332ش تا پایان عمر عضو ارشد مطالعات شرق‌شناسی آکادمی علوم در سن‌پترزبورگ و نیز عضو افتخاری انجمن آسیایی سلطنتی بریتانیا بود (همان مقدمه، ص‌IX-VIII؛ دیاکونوف، 1357ش، همانجا). او شاعر نیز بود (دیاکونوف، 1380ش، همان مقدمه، ص‌22).ایگور در 1960/ 1339ش دبیر بیست‌وپنجمین همایش بین‌المللی شرق در مسکو بود (همانجا). علاقه و گستردگی اطلاعات او در زمینه زبان‌شناسی او را با فرهنگهای بسیاری آشنا کرد. او توانست هزاران قطعه سفالْنوشته یافت‌شده از شهر نسا از دوره اشکانیان، متون حماسی گیلگَمِش، قوانین آشوری و بابلی و سومری، و متون عبری، اورارتویی، هیتی، آکادی، هوری، و عیلامی را بخواند (همانجا؛ دیاکونوف و لیوشیتس، ص‌13). موضوع نوشته‌های او گوناگون و عبارت‌اند از: زبانهای آفروـآسیایی، اشعار شاعران اسکاندیناویایی و روسی، متونی از هزاره سوم پیش از میلاد تا عهد هخامنشی، فرهنگ، سیاست، اقتصاد، و تاریخ شرق باستان و آسیای مرکزی. در 1960/ 1339ش، ایگور از پایان‌نامه‌اش با موضوع جامعه سومر دفاع کرد و موفق به دریافت دکتری علوم تاریخی از دانشگاه لنینگراد شد (د.ایرانیکا، ذیل «دیاکونوف، ایگور میخائیلویچ»). او در 1999/ 1378ش در سن‌پترزبورگ درگذشت ( دیاکونوف، 1380ش، همان مقدمه، ص‌22).برخی از آثار وی عبارت‌اند از: تألیف )گسترش زمینداری در آشور( ، )جامعه و حکومت در میان‌رودان باستان :سومر( ، مجموعه دوجلدی )تاریخ شرق باستان( ، و ویراست دو جلد از مجموعه سه‌جلدی )تاریخ جهان باستان( . وی در آخرین کتابش باعنوان گذرگاه‌های تاریخ ، که به انگلیسی است، به جریانهای تاریخی از دوره باستان تا زمان حال پرداخته و چشم‌اندازی کلی از تاریخ زندگی انسان و جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی آن ارائه داده‌است. این کتاب ثمره آزادی اندیشه بعد از فروپاشی شوروی و پایان سلطه انحصاری مارکسیسم است. از مهم‌ترین بخشهای فعالیت ایگور مطالعه درباره ایران باستان است. او در 1952/ 1331ش، تاریخ ماد از قدیم‌ترین زمان تا اواخر قرن چهارم قبل از میلاد را با توجه ویژه به ساختار قومی و فرازوفرود حکومت ماد نوشت. درباره آرای دیاکونوف در این اثر و صورت‌بندیهای تاریخی وی براساس نظریات دوره استالین در اتحاد شوروی، نقد مبسوط به زبان فارسی نوشته شده‌است (← خنجی، ص‌8ـ63). او تاریخ شمال‌غربی ایران را در نیمه اول هزاره اول پیش از میلاد با بهره‌گیری از منابع آشوری، بابلی، اورارتویی، زبان پارسی باستان به خط میخی و اوستایی، و منابع کلاسیک و شواهد باستان‌شناختی شرح داد (د.ایرانیکا، همانجا؛ دیاکونوف، 1380ش، همان مقدمه، ص‌19). او مقاله‌ای درباره نظام نوشتاری در ایران و شرق باستان دارد که در آن با استناد به متون تخت‌جمشید اثبات کرده‌است که خطوط پارسی باستان به زبانی که پارسها با آن صحبت می‌کردند، نگاشته نمی‌شده‌است و خط دوره هخامنشی را مادها قبلا ابداع کرده بوده‌اند. وی در مقاله )«ایران شرقی پیش از کوروش»( بیان می‌کند که قبایل هندوایرانی حدود نیمه هزاره سوم پیش از میلاد از قبایل هندواروپایی جدا شده و احتمالا از طریق دره رودخانه تَجَن ـ هریرود و قندهار به‌جانب هند و از طریق شمال خراسان امروزی به سمت ایران روانه شده‌اند (د.ایرانیکا، همانجا). اثر دیگر او )مدارک اقتصادی پارتیان در نسا( بیشتر خوانش کتیبه‌های متعلق به قبضهای رسید و تحویل کالاست. این کتاب با عنوان کتیبه‌های اشکانی نیسا به فارسی ترجمه شده‌است. وی در دهه آخر عمرش مطالعات گسترده‌ای در اسطوره‌شناسی داشت که نتایج‌آن در 1993/ 1372ش، در )اسطوره‌های باستانی شرق و غرب( گرد آمده‌است. وی در مطالعات تمدن‌شناختی خود با اهمیت قائل‌شدن برای اسطوره، مذهب، علم، و فلسفه، درباره نقش عمده‌ای که مارکسیستها برای عوامل مادی قائل بودند تردید کرد (← دیاکونوف، 1380ش، همان مقدمه، ص‌21ـ22). از ایگور حدود پانصد مقاله و 24 کتاب در زبانهای مختلف برجا مانده‌است (همانجا).منابع: محمدعلی خنجی، رساله‌ای در بررسی تاریخ ماد و منشأ نظریه دیاکونوف، همراه با چند مقاله و یادداشت دیگر، تهران 1358ش؛ ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران 1357ش؛ همو، گذرگاه‌های تاریخ، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران 1380ش؛ ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف و ولادیمیر آرونویچ لیوشیتس، کتیبه‌های اشکانی نیسا: اسناد اقتصادی، ترجمه شهرام حیدرآبادیان، تهران 1383ش؛Igor'Mikha((lovich" "Diakonoff, s.vv. Iranica, Encyclopaedia (by Muhammad Dandamayev), "Dyakonov, Mikhail Mikha((lovich" (by Boris Litvinsky). Retrived Jan.19. 2013, from http://www.iranica online.org; Societies and languages of the ancient Near East: studies in honour of I. M. Diakonoff, Warminster, Engl.: Aris & Phillips, 1982.