دیار مُضَر، یکی از بخشهای سه‌گانه جزیره* در شمال بین‌النهرین*. دیار مضر سرزمینی در دو طرف رود فرات بود که از سُمَیساط (امروزه در استان آدیامان ترکیه) تا عانِه (امروزه در استان انبار در شمال‌غربی عراق) را دربرمی‌گرفت (لسترنج ، ص101؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ حسین مؤنس، ص58؛ )اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشه 37).نام آن برگرفته از قبیله مضر است که گروهی از آنان پیش از اسلام، در دوره ساسانی (حک : ح 226ـ ح 652 میلادی)، از جزیرة‌العرب به این ناحیه کوچ کرده بودند (لسترنج، ص86؛ نیز ← اصطخری، ص77؛ ربیعه و مُضَر*).امروزه دیار مضر با بخشهایی از جنوب‌شرقی ترکیه، مشرق سوریه و شمال‌غربی عراق منطبق است. شهرهای مهم دیار مضر عبارت بودند از: رَقّه* (امروزه مرکز استان رقّه در سوریه)، در ساحل چپ فرات واقع و مرکز دیار مضر بود (مقدسی، ص141؛ لسترنج، ص101؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص13)؛ حَرّان* (امروزه در استان اورفه در ترکیه نزدیک مرز سوریه)، که مدتی مرکز آنجا بود (یاقوت حموی، ذیل مادّه؛ نیز ← محمود شیت خطاب، ص24)؛ رافِقَه، که‌به‌دستور منصورعباسی در 155 نزدیک رقّه ساخته شد و امروزه ویران است؛ رُها* یا اِدِسا (اورفه کنونی، مرکز استان اورفه در جنوب ترکیه)، نزدیک سرچشمه رود بَلیخ، از آبریزهای رود فرات؛ رُصافه*، در جنوب رقّه؛ سَروج* (امروزه در جنوب‌غربی استان اورفه در ترکیه)؛ بالِس*، در ساحل غربی رود فرات در سوریه امروزی، که از میان رفته‌است؛ صِفّین (محل جنگ صفّین*)، نزدیک رقّه؛ رَحبه* (امروزه شهر مَیادین در استان الازیغ ترکیه)؛ قِرقیسیا* (امروزه شهر بُصیره در مشرق سوریه)، نزدیک رقّه؛ باجدّا*، در جنوب حرّان (ابن‌خرداذبه، ص73؛ اصطخری، ص75ـ78؛ ادریسی، ج2، ص654؛ دمشقی، ص256ـ257؛ المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری، ج2، ص223؛ برای اطلاع بیشتر از شهرها و روستاهای دیار مضر ← محمود شیت خطاب، ص24ـ35).دیار مضر که جزوی از جزیره به شمار می‌آمد، کمابیش سرنوشتی همانند جزیره و دیارهای دیگر آن داشته‌است (← جزیره*). با این همه، برخلاف دیاربکر و دیار ربیعه، در منابع پس از مغول از این ناحیه بسیار کم و فقط در شرح حوادث ادوار پیشین نام برده شده‌است. از آن پس به‌جای دیار مضر، گاه شماری از شهرهای آن شهرت یافتند و گاه نیز نام جزیره به‌جای آن به‌کار رفته‌است (← خواندمیر، ج2، ص143؛ روملو، ج1، ص242 و پانویس 2؛ واله اصفهانی، ص165). شمس‌الدین سامی (مؤلف و لغتنامه‌نویس ترک؛ متوفی 1322؛ ذیل مادّه) تصریح کرده که در زمان او نام مضر متروک بوده‌است.منابع : ابن‌خرداذبه؛ محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق‌الآفاق، بیروت 1409/1989؛ اصطخری؛ حسین مؤنس، اطلس تاریخ الاسلام، قاهره 1407/1987؛ خواندمیر؛ محمدبن ابی‌طالب دمشقی، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البَرّ و البحر، بیروت 1408/1988؛ حسن روملو، احسن‌التواریخ، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1384ش؛ سامی؛ عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، نجف 1395/1975؛ محمود شیت خطّاب، «بلادالجزیرة: قبل الفتح الاسلامی و فی ایامه»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج36، ش 1 (رجب 1405)؛ المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری، باشراف عماد مصطفی طلاس، ]دمشق[: مرکز الدراسات العسکریة، 1990ـ؛ مقدسی؛ محمدیوسف واله‌اصفهانی، خلدبرین: ایران در روزگار صفویان، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1372ش؛ یاقوت حموی؛EI2, s.v. "Diya(r Mud(ar" (by M. Canard); Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, London 1966; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.
