دیار ربیعه، شرقیترین و بزرگترین بخش جزیره* در شمال بینالنهرین، امروزه در بخشهایی از ترکیه، عراق و سوریه. دیار ربیعه در دو سوی رود دجله* قرار داشت و از مغرب تا رودهای خابور* بزرگ و هِرماس، از مشرق تا رودهای خابور کوچک، زاب* بالا و زاب پایین و از تلّ فافان در شمال تا تَکریت* (امروزه در شمالغربی بغداد) در جنوب را در بر میگرفت (← لسترنج ، ص86ـ87 و نقشه مقابل ص87؛ محمود شیت خطاب، ص6؛ )اطلس تاریخی اسلام( ، ص20ـ 21؛ نیز ← تکریت*؛ قس ابنفقیه، ص133، که آمِد، مرکز دیاربکر*، را نیز جزو دیار ربیعه آوردهاست). وسعت دیار ربیعه براثر تغییر مسیر دجله و شعبههایش و نیز اندازه قلمرو قبایل و حکومتهای مسلط بر این منطقه توسعه یا کاهش مییافت (لسترنج، ص87؛ برای تغییرات در محدوده آن ← ابنشداد، ج3، قسم 1، ص7؛ محمود شیت خطاب، ص4، 9، 11ـ19؛ کعبی، ص34ـ35).مرکز دیار ربیعه شهر موصل* بود که شاخههای مختلف دجله در آنجا بههم میپیوستند (لسترنج، همانجا؛ قس ادریسی، ج2، ص662، که نصیبین را مرکز دیار ربیعه میداند؛ دمشقی، ص225، که موصل را بخش چهارم جزیره و جدا از دیار ربیعه میداند؛ نیز ← دجله*). برخی از شهرهای کوچک و بزرگ دیار ربیعه اینها هستند: رأسالعَین* (امروزه در شمالشرقی سوریه، مرکز استان حَسکه)، باعَربایا*، ماردین* (امروزه در جنوبشرقی ترکیه، مرکز استان ماردین)، نَصیبین* (امروزه در جنوبشرقی ترکیه، در استان ماردین)، دارا، جزیره ابنعمر* (امروزه جِزره در جنوبشرقی ترکیه، مرکز استان شِرناق)، سِنجار* (امروزه در شمالغربی عراق، در استان نینوا)، بَلد* (امروزه شهری در استان صلاحالدین عراق)، و طورعَبدین* (← ابنفقیه، همانجا؛ ابنخرداذبه، ص95).واژه دیار ربیعه برگرفته از نام قبیله ربیعه است که پیش از اسلام، در جستجوی آب و محل زندگی مناسب، از بطن عِرق در یمن مهاجرت کردند و دستهای از آنان در این حدود، بهویژه در دشتهای آن، ساکن شدند (← ابنحائک، ج10، ص55، 84ـ85؛ اصطخری، ص77؛ یاقوت حموی، ذیل مادّه؛ نیز ← حقیل، ص46). از دیرباز نیز طوایفی کرد در برخی مناطق دیار ربیعه ساکن بودند (← ابنحوقل، ص215، 217؛ ابنشداد، ج3، قسم 1، ص7، 213).از سده اول و پس از گرویدن برخی اعضای قبیله به خوارج*، دیار ربیعه، همچون دیگر نواحی جزیره، به یکی از پایگاههای خوارجبدل شد و درگیریهای فراوانی در آنجا بهوجود آمد. در مقابل، امویان (حک : 41ـ132) به موصل بسیار توجه داشتند (محمود شیت خطاب، ص7). پیش از استقرار حَمدانیان* (حک : 292ـ393)، دیار ربیعه میان امرای عباسی (حک : 132ـ656) و طولونی (حک : ح 254ـ292) دست به دست میشد (← ابنشداد، ج3، قسم 1، ص28ـ32).با تسلط حسینبن حمدان* بر دیار ربیعه و تأسیس سلسله حمدانیان، این سرزمین عملا به شکل یک واحد سیاسی مستقل درآمد (← همانجا). همچنین بهسبب موقعیت ممتاز دیار ربیعه در ایجاد ارتباط میان ایران، شامات و آناطولی، از اواخر قرن چهارم، حاکمان آلبویه (حک : حـ 320ـ448)، مروانیان (حک : 380ـ478)، بنیعُقَیل (حک 380:ـ489) و نیز برخی نیروهای محلی عرب یا کرد بر این سرزمین تسلط داشتند (← همان، ج3، قسم 1، ص7، 129ـ131). بعدها سلجوقیان (حک : 429ـ اوایل قرن هشتم)، اتابکان موصل و شام (حک : 521ـ660)، ایوبیان (قرن ششم و هفتم؛ ← ابنشداد، ج3، قسم 1، ص132ـ137)، مغولان (رشیدالدین فضلاللّه، ص87)، جلایریان (حک : 740ـ835؛ حسین مؤنس، ص342) و تیموریان (حک : 807ـ913؛ واله اصفهانی، ص200ـ 201) نیز بر این حدود دست یافتند. در دوره تسلط عثمانیها بر این منطقه، بهتدریجنام دیار ربیعه منسوخ شد و از میان شهرها و آبادیهای متعدد آن، فقط موصل به عنوان شهری مهم همچنان ادامه حیات داد (← سامی، ذیل مادّه؛ شهابی، ص21).یکی از علل اهمیت دیار ربیعه برای نیروهای درگیر و رقیب، حاصلخیزی و درآمد فراوان آن بود، چنانکه بهنوشته ابنفقیه (ص133، 135)، خراجدیار ربیعه بهتنهایی حدود سهچهارم خراجسرتاسر ولایت جزیره بودهاست.منابع: ابنحائک، الاکلیل من اخبار الیمن و انساب حمیر، ج10، چاپ محبالدین خطیب، قاهره 1368؛ ابنحوقل؛ ابنخرداذبه؛ ابنشداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج3، قسم 1، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق 1978؛ ابنفقیه؛ محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهةالمشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت 1409/1989؛ اصطخری؛ حسین مؤنس، اطلس تاریخ الاسلام، قاهره 1407/1987؛ حمدبن ابراهیم حقیل، کنز الانساب و مجمع الآداب، ریاض 1413/1993؛ محمدبن ابیطالب دمشقی، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البَرّ و البحر، بیروت 1408/1988؛ رشیدالدین فضلاللّه، کتاب تاریخ مبارک غازانی: داستان غازانخان، چاپ کارل یان، لندن 1358/1940؛ سامی؛ مصطفی شهابی، «رحلة الی دیر الزور و الجزیرة»، مجلة المجمع العلمی العربی، ج13، ش 1 (رمضان 1351)؛ عبدالحکیم کعبی، الجزیرة الفراتیة و دیارها العربیة: دیار بکر، دیار ربیعة و دیار مضر، دمشق 2009؛ محمود شیت خطاب، «بلاد الجزیرة: قبل الفتح الاسلامی و فی ایامه»، مجلة المجمع العلمیالعراقی، ج36، ش 1 (رجب 1405)؛ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین: روضههای ششم و هفتم (تاریخ تیموریان و ترکمانان)، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1379ش؛ یاقوت حموی؛An Historical atlas of Islam, ed. Hugh Kennedy, Leiden: Brill, 2002; Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1930.
