دیاخو، مابا، از رهبران مبارز مسلمان در برابر استعمار فرانسه در منطقه سنگامبیا (کشورهای سنگال و گامبیای کنونی) و از پیروان طریقت تجانیه*. مابا دیاخو در 1224/1809 در روستای کرمابا ی منطقه بادیبو در کرانه شمالی رودخانه گامبیابه دنیا آمد. اجداد او از اهالی فوتاتورو در شمال سنگال و از رهبران مسلمان این منطقه (اصطلاحآ مارابو مأخوذ از واژه مُرابط) بودند. پدرش اندیوگوبا در روستای کرمابا مدرسه‌ای اسلامی بنیان نهاده‌بود. دیاخو در کودکی در این مدرسه درس قرآن را فراگرفت و برای ادامه تحصیل به کایور رفت و پس از آن به تدریس علوم اسلامی در بادیبو پرداخت (کلارک ، ص141؛ هیسکت ، ص336). او از جوانی برای بهبود اوضاع اجتماعی جامعه خود تلاش می‌کرد. در این دوره، حاکمان ستمگر سونینکه در بادیبو که از درآمد درخور توجه تجارت برده محروم شده بودند، به‌رغم تجارت پررونق محصولات کشاورزی، مالیاتهای سنگینی بر مردم وضع کردند و آشکارا به نقض احکام اسلامی پرداختند. این امر خشم و نارضایتی مردم منطقه را برانگیخت و برخی حتی آنها را کافر دانستند. افزون‌بر آن، درگیری مداوم دامداران و کشاورزان برای استفاده از مراتع، محیط پرتنشی به وجود آورده بود. در چنین اوضاعی زمینه شورش فراهم بود، اما رهبری برای قیام وجود نداشت (هیسکت، ص337ـ338؛ کلارک، همانجا).در 1266/1850 دیاخو که در صدد بهبود زندگی مردم و حاکم ساختن قوانین اسلامی در جامعه بود، با حاج‌عمرتال*، از رهبران جهادی در غرب افریقا، ملاقات کرد که تأثیر شگرفی بر او نهاد. در پی این دیدار، دیاخو به طریقت تجانیه پیوست و عمرتال وی را مأمور توسعه این طریقت در منطقه سنگامبیا کرد. او در ابتدا به شیوه‌ای صلح‌آمیز درصدد گسترش جامعه‌ای اسلامی در منطقه بادیبو بود، اما پس از ده سال به ناکارآمدی این فعالیتها پی برد. بنابراین، برای برپایی دولت اسلامی به مبارزه پرداخت و طرفدارانش را در کرمابا گردهم آورد (لیپشوتس و راسموسن ، ذیل "Maba Diakhou Ba"؛ هیسکت، ص336).هرچند زمینه‌های قیام از مدتها پیش آغاز شده‌بود، علت اصلی آغاز آن، حضور تجار بریتانیایی در منطقه و منازعاتی بود که بین نیروهای بریتانیایی و مردم بادیبو پدید آمد. دیاخو ــکه در جامعه نفوذ داشت ــ به‌رغم مخالفت حکمران بادیبو، برای استقرار صلح و امنیت در منطقه با نیروهای بریتانیایی مذاکره کرد. این اقدام خشم حاکم بادیبو را برانگیخت، و درصدد ترور دیاخو برآمد، اما این کار نافرجام ماند. دیاخو نیز در اقدامی تلافی‌جویانه به بادیبو حمله و آنجا را تصرف کرد. او با عنوان المامی (امام)، حکومت را در دست گرفت و جهاد اسلامی را به‌طور رسمی آغاز کرد (کلارک؛ هیسکت، همانجاها). دیاخو در ابتدا کوشید تا در مقابل توسعه‌طلبی فرانسویها در سنگال، حمایت نیروهای انگلیسی را، که رقیب آنها در منطقه بودند، جلب کند. اما انگلیسیها جنبش او را تهدیدی برای منافع تجاری خود می‌دانستند و همچون فرانسویها اقدامات او را کوششی برای تحقق نهضتی اسلامی در سراسر منطقه برمی‌شمردند. به‌رغم این دشواریها، شخصیت برجسته دیاخو سبب شد تا جنبش جهادی او به پیشرفتهای چشمگیری دست یابد. گسترش دامنه نفوذ او به ماندینگو ، فولا و به‌ویژه وولوف ، تهدیدی برای منافع فرانسویها در سنگال بود و سرانجام او را به رویارویی با فرانسویها کشاند. در 1279/1862، فرانسویها نیروهای دیاخو را در کائولاک در مرز گامبیا شکست دادند. دیاخو، بی‌درنگ به تجدید سازمان نیروهایش پرداخت، اما در 1280/1863 بار دیگر از فرانسویها شکست خورد (وبستر و همکاران، ص121؛ هیسکت، ص336ـ337). او پس از این ناکامیها در 1281/1864 بر دولت سرر در منطقه سالوم مسلط شد. دیاخو با ژنرال فدرب ، حاکم فرانسوی سنگال، قرارداد صلحی منعقد کرد که براساس آن فرانسویها، حاکمیت دیاخو را بر بادیبو و سالوم و دیاخو نیز حق آنها را در تجارت با سنگامبیا به رسمیت می‌شناختند، اما او حاکمیت سیاسی فرانسه و دخالت آنها در امور داخلی منطقه را نپذیرفت. دیاخو هم‌زمان با لاتدیور حاکم کایور که از مخالفان او بود، قرارداد صلحی منعقد کرد. پس از شکست لاتدیور از فرانسه، دیاخو وی را، به‌رغم مخالفت فرانسه، پناه داد و مسلمان کرد. هدف دیاخو از این اقدام جلب حمایت او و نیروهایش برای نبرد با فرانسویها و ایجاد دولت اسلامی مقتدر در سراسر سنگامبیا بود (اتمور ، ص55؛ ) حماسه‌های شفاهی افریقا( ، ص211؛ کلارک، ص141ـ142).دیاخو قضات مسلمان را برای اجرای احکام شریعت اسلامی در شهرهای مختلف حکومت اسلامی خود منصوب کرد و به تأسیس مدارس اسلامی همت گماشت و درصدد بود دولتی اسلامی در منطقه بزرگی از سنگامبیا به‌وجود آورد. فرانسویها در ابتدا وحدت سیاسی مردم مناطق مختلف به‌ویژه سالوم را به نفع خود می‌دانستند و با اقدامات او مخالفتی نمی‌کردند، اما حاکم جدید فرانسه در سنگال که از مخالفان جهاد اسلامی دیاخو در منطقه سنگامبیا بود و توسعه نفوذ او را سبب نابودی تجارت در منطقه و حتی زمینه بیرون راندن فرانسویها از منطقه می‌دانست، در 1282/ 1865 با دیاخو وارد جنگ شد. دیاخو در 1283/1866 حمله فرانسویها را دفع کرد و به تحکیم موقعیت خود در بادیبو و سالوم پرداخت، اما ادامه درگیریها با فرانسویها وی را ناگزیر کرد به سمت جنوب عقب‌نشینی کند. او با وجود تضعیف شدن نیروهایش، در 1284/1867 به شهر سین که از پیروان آیینهای سنّتی بودند، حمله کرد که درنتیجه آن در نبرد معروف به سومب به قتل رسید (لیپشوتس و راسموسن، همانجا؛ کلارک، ص142؛ هیسکت، ص337). حکومت مابا دیاخو پس از کشته‌شدن بنیان‌گذارش دچار از هم‌گسیختگی شد و در نهایت فرانسویها در 1304/1887 این مناطق را تصرف کرد، اما نفوذ و جایگاه معنوی دیاخو در منطقه سنگامبیا ادامه یافت و او نیز مانند عثمان دان فودیو* و عمرتال، در ارتقای وضع فرهنگی مردم غرب افریقا بسیار تأثیرگذار بود (پرسون ، ص643؛ )دایرة‌المعارف تاریخ افریقا در قرن بیستم( ، ذیل "Fulani"؛ لیپشوتس و راسموسن، همانجا). پیش از دیاخو مبارزه رهبران جهادی مسلمان در غرب افریقا، ماهیت مذهبی خود را از دست داده‌بود. نهضت جهادی او در گسترش دین اسلام در این منطقه تأثیرگذار بود . چنان‌که در دهه 1330ش/ 1950 هشتاد درصد جمعیت ممالک سونینکه در گامبیا، مسلمان بودند (کین و همکاران، ص274؛ هیسکت، ص337ـ338).منابع : مروین هیسکت، گسترش اسلام در غرب آفریقا، ترجمه احمد نمایی و محمدتقی اکبری، مشهد 1369ش؛A. E. Atmore, "Africa on the eve of partition", in The Cambridge history of Africa, vol.6, ed. Roland Oliver and G. N. Sanderson, Cambridge 1997; Peter Bernard Clarke, West Africa and Islam: a study of religions development from the 8th. to the 20th. century, London 1982; Encyclopedia of twentieth-century African history, ed. Paul Tiyambe Zeleza, London: Routledge, 2003, s.v. "Fulani" (by Fallou Ngom); Ousmane Kane, John Hunwick, and R(diger Seesemann, "Senegambia I: the Niassene tradition", in Arabic literature of Africa, vol.4, compiled by John O. Hunwick, Leiden: Brill, 2003; Mark R. Lipschutz and R. Kent Rasmussen, Dictionary of African historical biography, London 1978; Oral epics , ed. John from Africa: vibrant voices from a vast continent William Johnson, Thomas A. Hale, and Stephen Belcher, Bloomington: Indiana University Press, 1997; Y. Person, "States and peoples of Senegambia and Upper Guinea", in General history of Africa, vol.6, ed. J. F. Ade Ajayi, California: Heinemann, Paris: Unesco, 1989; James Bertin Webster, A. A. Boahen, and Michael Tidy, The years: west Africa since 1800, London 1980. revolutionary
