دَوین، شهری تاریخی در جمهوری ارمنستان و امروزه روستایی در نزدیکی ایروان. نام این شهر در برخی منابع بیزانسی، دُوبیوس (برای نمونه ← پروکپیوس ، ص 198) و در منابع فارسی و عربی (برای نمونه ← ابن‌فقیه، ص 287؛ ابن‌خرداذبه، ص 56؛ یاقوت حموی، ذیل مادّه؛ کسروی، ص 118ـ119)، دوین و دبیل ضبط شده‌است.دوین را خسرو دوم (حک : 330ـ338میلادی)، پادشاه اشکانی ارمنستان، بر فراز تپه‌ای بنا کرد و به نوشته موسی خورنی (ص 176)، دوین در زبان فارسی به‌معنای تپه است (نیز ← د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ حسرتیان ، ص 719).پس از تقسیم ارمنستان میان ایران و روم‌شرقی در 384 میلادی، واگارشاپات (امروزه اچمیادزین* ) که پایتخت بود به همراه دوین در قلمرو ایران قرار گرفت. با براندازی سلسله اشکانی ارمنستان به دست ساسانیان در 428 میلادی، دوین مرکز ارمنستان ایران شد و مرزبان ایرانی بر آنجا گماشتند (د.ایرانیکا، ذیل مادّه). بعدها به دستور خسرو انوشیروان (حک : 531ـ579م) برای آن بارو ساخته شد (ابن‌فقیه، ص 288) که ویرانه‌های آن هنوز باقی است (د.ایرانیکا، همانجا). دوین از قرن پنجم میلادی، مقرّ جاثلیق (رئیس مذهبی) ارمنیها و محل کلیسای مرکزی ارمنی بود و از این‌رو علاوه بر اهمیت سوق‌الجیشی و اداری، به‌لحاظ مذهبی نیز اهمیت یافت (د.اسلام؛ د. ایرانیکا، همانجاها).تلاش سورن، مرزبان ایرانی، برای ترویج دین زردشتی در ارمنستان در 564 میلادی، که با ساخت آتشگاه در دوین آغاز شد، به شورش مسیحیان ارمنی و کشته‌شدن سورن و تمام محافظان او انجامید (فرای ، ص 159). دوین تا برافتادن ساسانیان همواره دستخوش حملات روم‌شرقی بود (← سبئوس ، ص80؛ د.اسلام، همانجا؛ فرای، ص 168).مسلمانان نخستین بار در دوره خلیفه سوم به ارمنستان وارد شدند و به فرماندهی حبیب‌بن مَسلَمه فهری* دوین را تصرف کردند (ابن‌فقیه، ص 292). در دوره حاکمیت مسلمانان، با استقرار جمعیت مسلمان در این شهر، دارالاماره و ضرابخانه نیز ساخته شد (مینورسکی ، ص 116؛ د.اسلام، همانجا).عبدالعزیز باهلی، حاکم دوین (حک : 86ـ97) در زمان ولید، برای گسترش اسلام و توسعه مسجد دوین کوشید. در این دوره، مامیکونیان ، یکی از خاندانهای محلی دوین، در اداره شهر مشارکت داشت و این الگو در دوره خلافت بنی‌عباس و سایر سلسله‌های ایرانی هم تداوم یافت، چنان‌که خاندان بگراتیان* در حاکمیت ارمنستان بسیار تأثیرگذار بودند (د.اسلام، همانجا). گرچه این حاکمیت دوگانه گاه دردسرهایی برای حاکمان مسلمان به‌همراه داشت، این موضوع تأثیر چندانی در کاهش قدرت امرای مسلمان نداشت و آنان به هنگام ضرورت، اقتدار و سلطه کامل خود را بر ارمنستان به نمایش می‌گذاشتند (مینورسکی، ص 168؛ د.اسلام، همانجا).در قرن سوم/ نهم، چهار زلزله مهیب در دوین روی داد. در نخستین زلزله در 237/851، دوازده‌هزار تن و در چهارمین زلزله در 380/893، حدود هفتادهزار تن کشته شدند و شهر به‌کلی ویران گردید. این زلزله‌ها در کاهش جمعیت و رونق شهر تأثیر بسیار داشت. تخریب کلیسای مرکزی و انتقال مقرّ جاثلیق ارمنیان و کلیسای مرکزی به اچمیادزین از دیگر پیامدهای این زلزله بود (حسرتیان، ص 721؛ مینورسکی، ص 169).حاکم آذربایجان، محمد افشین ساجی، در پی این زلزله‌ها دوین را به اشغال درآورد (مینورسکی، ص 169ـ170؛ نیز ← باسورث ، ص 34). با برافتادن ساجیان در 317/929، دوین محل نزاع امرای دیلمی، روادیان* و شدادیان* شد که در نهایت شدادیان با تصرف این شهر قدرت خود را بر منطقه میان رود کُر و اَرس گسترش دادند. فضل اول و فرزندش، ابوالاَسوار، که در 413/1022 دوین را از ارامنیان پس گرفت، تا مدتها بر دوین حکم راندند (باسورث، ص34ـ35). در این دوره، روم‌شرقی به شهر آنی (پایتخت قدیم ارمنستان) و سپس به دوین حمله کرد که با دفاع ابوالاسوار مجبور به عقب‌نشینی شد (مینورسکی، ص70؛ د.اسلام، همانجا؛ د. ایرانیکا، ذیل مادّه و "Shaddadids.I"). با ورود آلپ‌ارسلان سلجوقی (حک : 455ـ465) به ارمنستان، شدادیها تابعیت سلجوقیان را پذیرفتند (د.اسلام، همانجا؛ نیز ← باسورث، ص 95).هم‌زمان با ضعف سلاجقه و چندپارگی قدرت آنها، قدرت نوظهوری در شمال ارمنستان شکل گرفت که در تحولات بعدی دوین تأثیر بسیار داشت. این قدرت نوظهور، گرجیان بودند که با پادشاهی داوید دوم (حک : 482ـ519/ 1089ـ1125) حاکمیت خود را بر گرجستان تحکیم کرده بودند. رقابت امرای سلجوقی و اتابکان برای تصرف دوین (← ابن‌اثیر، ج 12، ص 183ـ184؛ حسینی، ص 164) زمینه را برای ورود گرجیان فراهم ساخت. آنان چند بار در 557/ 1162 به دوین حمله کردند و ضمن تخریب مساجد و تاراج شهر، ده‌هزار تن را به اسارت گرفتند (مینورسکی، ص 127).دوین تا 622/ 1225 در تصرف گرجیان بود. اولین درگیری سلطان‌جلال‌الدین خوارزمشاه (متوفی 628) با گرجیان در دوین روی داد (← نسوی، ص 142ـ145). خوارزمشاه علاوه بر تصرف دوین، سرتاسر گرجستان را نیز تصرف کرد (ابن‌اثیر، ج 12، ص 435؛ نیز ← بویل ، ص 237ـ238).همانند بسیاری از شهرهای ایران، دوین نیز از هجوم مغولان در امان نماند و هیچگاه رونق و آبادانی پیشین خود را بازنیافت؛ به‌گونه‌ای که در منابع تاریخی پس از مغول نام و نشانی از آن دیده نمی‌شود (حسرتیان، ص 719). امروزه دوین روستایی در نزدیکی ایروان است (← فرای، ص 159).منابع : ابن‌اثیر؛ ابن‌خرداذبه؛ ابن‌فقیه؛ پروکپیوس، جنگ‌های ایران و روم، ترجمه محمد سعیدی، تهران 1382ش؛ علی‌بن ناصر حسینی، زبدة‌التواریخ: اخبارالامراء و الملوک السلجوقیة، چاپ محمد نورالدین، بیروت 1406/1986؛ احمد کسروی، شهریاران گمنام، تهران 1353ش؛ موسی‌خورنی، تاریخ ارمنیان، ترجمه، مقدمه، حواشی، پیوستها : ادیک باغداساریان، تهران 1380ش؛ ولادیمیر فئودوروویچ مینورسکی، پژوهشهایی در تاریخ قفقاز، ترجمه محسن خادم، تهران 1375ش؛ محمدبن احمد نَسَوی، سیرت جلال‌الدین مینکبرنی، چاپ مجتبی مینوی، تهران 1365ش؛ یاقوت حموی؛Clifford Edmund Bosworth, "The political and dynastic in The history of the Iranian world (A. D. 1000-1217)", vol.5, ed. J.A.Boyle, Cambridge Cambridge history of Iran, 1968; J. A. Boyle, "Dynastic and political history of the I(aKhl-(ns", in ibid; Encyclopaedia Iranica [online], s.vv. "Dvin" (by Erich Kettenhofen), "Shaddadids.I: the Shaddadids of Dvin and Ganja" (by Andrew Peacock). Retrieved Mar.3, 2013, from www. iranicaonline.org; EI2, s.v. "Dwin" (by M. Canard); Richard Nelson Frye, "The political history of Iran under the Sasanians", in The Cambridge history of Iran, vol.3, pt.1, ed. Ehsan Yarshater, Cambridge 1983; Mourad Hasrat`yan, "The medieval earthquakes of the Armenian plateau and the historic towns of Ayrarat and Shirak: Dvin, Ani, Erevan", Annali di geofisica, vol.38, no.5-6 (Nov.-Dec. 1995); Sebeos, The Armenian history attributed to Sebeos, translated with notes by R.W. Thomson, Liverpool 1999.
