دولت محمد (یا دولت مصور)

دولت محمد (یا دولت مصوّر)، از نگارگران بزرگ هندی در دوره اکبر (حک : 963ـ1014) و جهانگیر (حک : 1014ـ 1037) و از نمایندگانِ مکتب نقاشی گورکانی. رقم وی، با عباراتی چون «عملِ کمترین خانه‌زاد»، «عملِ فقیرِ دولت»، «مشقِ کمترین بنده‌ها»، «دولتِ جهانگیری» و «دولتِ مصوّر» همراه بوده‌است (← گدار ، ص 192ـ195؛ کریم‌زاده تبریزی،ج 1، ص 177ـ178). درباره زندگی دولت مصوّر اطلاع چندانی در دست نیست. بنابر نگاره‌های رقم‌دار او و با توجه به تاریخ نگاره‌ای در خمسه نظامی (1001ـ1003؛ ← ادامه مقاله)، احتمالا وی در حدود 1001 در دربار اکبر به نقاشی می‌پرداخته است (قس کریم‌زاده تبریزی، ج 1، ص 176؛ )فرهنگ هنر( ، ذیل «دولت»: که 1005 را ذکر کرده‌اند).وی فرزند لعل، نقاش پرآوازه هندی دربار اکبر، بوده (قس گدار، ص 197؛ بهنام، هنر و مردم، دوره جدید، ش 19، ص 3، که دولت محمد را ایرانی می‌دانند) و احتمالا زیرنظر پدرش نقاشی را فراگرفته‌است. همچنین با توجه به عبارتی در رزم‌نامه (1007)، ترجمه حماسه هندی مهابهاراتا، داوود، برادر دولت، که شهرت کمتری دارد، نیز یکی از نقاشان کارگاه سلطنتی اکبر بوده‌است ()فرهنگ هنر(، همانجا). بنابر نوشته کلارک (← تصویر 26)، دولت مصوّر همان شیخ دولت کلان است که جهانگیر (ص 124) وی را از ملازمان صمیمی خود به‌شمار آورده‌است و کارکنان، سرکارگران و صنعتگران بسیاری زیرنظر وی خدمت می‌کرده‌اند. با توجه به آثار باقیمانده از دولت، وی ظاهرآ تا حدود 1018 مشغول به‌کار بوده‌است (قس شیلر کهاین تاریخ را بنابر نگاره موزه سان دیه گو ، 1050 می‌داند ← )فرهنگ هنر(، همانجا).دولت در صورتگری سعی در شبیه‌سازی داشت و در ارائه چهره حقیقی اشخاص استاد بود (کریم‌زاده تبریزی، همانجا). تفاوت سبکِ وی با نقاشیهای سبک هرات، در نگاره‌هایی از جهانگیر در مرقع گلشن* آشکار است (← گدار، ص 206ـ207؛ بهنام، هنر و مردم، دوره جدید، ش 19، ص 5، ش 20، ص 4). در این نقاشیها رنگها جای خود را به خط داده‌اند و سعی شده‌است چهره جهانگیر دقیقآ طوری ترسیم گردد که شناخته شود. چهار نگاره به تاریخ 1004ـ1005 در نسخه‌ای از اکبرنامه و سه نگاره به تاریخ 1006ـ1007 در نسخه‌ای از بابرنامه، قدرت چهره‌پردازی دولت را نشان می‌دهد (← )فرهنگ هنر(، همانجا؛ نیز ← رانداوا ، ص 34، 83 و تصاویر ص 35، 122). این شبیه‌سازی و نیز تأکید بر حالات چهره اشخاص، از ویژگیهای نقاشیهای دولت محمد به‌شمار می‌رود. مثلا، در نگاره‌ای از کتاب گلستان در مجموعه هنر والترز (← داس ، ص 8ـ9) و نگاره‌ای از ابوالحسن نادرالزمان* (گدار، ص 194) و در تصویری از بِشَنداس*، که بی‌قیدی او به ظاهرش را نشان می‌دهد (← همان، ص 196؛ کریم‌زاده تبریزی، ج 1، ص 176ـ 177)، این ویژگیها کاملا دیده می‌شود.دولت مهارت خود را در کشیدن چهره درباریان (نظیر چهره عنایت‌خان در مجموعه کورکیان ) و چهره افراد غیر درباری(مانند نقاشی درویش و موسیقی‌دان) نیز به نمایش گذاشته‌است ()فرهنگ و هنر(، همانجا) و در مرقع گلشن شماری از نقاشانی را که در خلق این اثر کوشیده‌اند به تصویر کشیده‌است. او، خود را به دستور جهانگیر به شکل مردی سیه‌چرده با عمّامه و لباسی سفید و عبایی تیره نقاشی کرده‌است (گدار، ص 197؛ منی سیدعلی حسن، ص 291ـ292، 585، تصویر97).او نقاشیهایی نیز از خود کشیده‌است (← منی سیدعلی حسن، ص 291ـ292). این تصاویر در نگاره موزه سان دیه گو، حاشیه دیوان حافظ ()← فرهنگ هنر(، همانجا)، آخرین صفحه خمسه نظامی (کریم‌زاده تبریزی، ج 1، ص 176؛ راجرز ، ص 57ـ58) و نیز مرقع گلشن دیده می‌شود (← گدار، ص 197). با آنکه تاریخ نقاشی سان دیه گو 1050 ذکر شده،تصویر دولت در این اثر از پرتره‌های دیگر او در خمسه و مرقع گلشن، که ظاهرآ سی‌ساله می‌نماید، جوان‌تر به‌نظر می‌رسد و این گمان را ایجاد می‌کند که این نگاره در هنگام جوانی دولت و در دوره اکبر نقاشی شده‌است.در حاشیه برگ 148 مرقع گلشن نیز چهار نگارهْ رقم دولت را دارد که یکی از آنها (مورخ ذیقعده 1018) تنها اثر تاریخ‌دار از دولت در این مرقع است. در حاشیه همین برگ، تصویر زنی دیده می‌شود که دراز کشیده و بر بالشی نارنجی تکیه زده و کتابی در دست گرفته‌است. به‌نظر گدار (ص 202)، پرداخت طبیعی و نسبتآ واقع‌گرایانه در طراحی چهره این زن، حاکی از آن است که این تصویر از روی الگویی واقعی نقاشی شده‌است. دو تصویر نیز در حاشیه برگ 130 مرقع هست که یکی از آنها ناشناس و دیگری تصویر جامی، شاعر معروف ایرانی، است (← همان، ص 203؛ حبیبی، ص 548). آخرین نگاره رقم‌دار دولت در حاشیه برگ 41، تصویر جهانگیر در حال شکار است که رقم دولت بر روی تفنگ وی دیده می‌شود (← کریم‌زاده تبریزی، ج 1، ص 177؛ گدار، ص 205).از دیگر آثار دولت، چند نگاره در مجموعه کورکیان، نسخه‌ای از بادشاه‌نامه ملاعبدالحمید لاهوری، نسخه‌ای از نفحات‌الانس جامی، و بوستان سعدی به تاریخ 1014 است (← )فرهنگ هنر(، همانجا؛ سودآور، ص 346؛ راجرز، ص 46ـ47).دولت در تذهیب نیز ممتاز بود و تذهیب نقاشی ذوالفقارخان در مرقّع مینتو ، از مهم‌ترین کارهای وی محسوبمی‌شود. از ویژگیهای تذهیب وی، نقاشی پرندگان و گلهای متنوع رنگین در زمینه طلایی است. روش وی در ترکیب و کنار هم قرار دادن گلها، در دوره بابریان بی‌همتاست. دولت گاهی متنِخوشنویسی و گاهی حاشیه‌ها و گاه هر دو را تذهیب کرده‌است (← استرانگ ، ص 144، 169ـ172). نمونه‌هایی از تذهیب وی در مجموعه کورکیان نگهداری می‌شود ()فرهنگ هنر(، همانجا). در یکی از صفحات مرقع گلشن نیز دولت تصریح کرده که طلاکاری و کشیدن کوههای نگاره در آن صفحه را خودش انجام داده‌است (کریم‌زاده تبریزی، ج 1، ص 176).منابع : عیسی بهنام، «آشنائی با چند نقاش ایرانی و هندی در اوایل قرن یازده هجری»، هنر و مردم، دوره جدید، ش 19 (اردیبهشت 1343)، ش 20 (خرداد 1343)؛ جهانگیر، امپراتور هند، جهانگیرنامه ]یا[ توزک جهانگیری، چاپ محمد هاشم، تهران 1359ش؛ عبدالحی حبیبی، هنر عهد تیموریان و متفرعات آن، تهران 1355ش؛ ابوالعلاء سودآور، هنر دربارهای ایران، ترجمه ناهید محمد شمیرانی، تهران 1380ش؛ محمدعلی کریم‌زاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن 1363ـ1370ش؛ یدا گدار، «حاشیه‌های دولت»، در آثار ایران، اثر آندره گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، ج 3، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1367ش؛ منی سیدعلی حسن، التصویر الاسلامی فی‌الهند: تسلیات البلاط و حیاة الشعوب فی التصویر المغولی الهندی، قاهره 1424/2003؛the school of Jahangir, paintings: Mughal C.Stanley Clarke, New Delhi 1983; Asok Kumar Das, Splendour of Mughal , Bombay 1986; The Dictionary of art, ed. Jane painting Turner, New York: Grove, 1998, s.v. "Daulat" (by John Seyller); M. S. Randhawa, Paintings of the Babur nama, , New Delhi 1983; J. M. Rogers, Mughal miniatures London 1995; Susan Stronge, Painting for the Mughal emperor: the art of the book 1560-1660, New Delhi 2002.