دولت گرای اول

دولت‌گرای اول، از خانهای کریمه در قرن دهم. او پسر مبارک‌گرای بود و در 918 به‌دنیا آمد (کرای، ص 49؛ د.ا.د.ترک، ذیل مادّه). سعادت‌گرای اول (حک : 929ـ939)، عموی دولت‌گرای، وی را به‌عنوان «قالغای» (ولیعهد) برگزیده بود. با برکناری سعادت‌گرای و تبعید او به استانبول، صاحب‌گرای اول بر تخت خانی نشست. دولت‌گرای نیز همراه عمویش به استانبول رفت (کرای، ص 49ـ50) و در مدت اقامت طولانیش در آنجا با تشکیلات دولت عثمانی به‌خوبی آشنا شد. دولت عثمانی همواره در پی حفظ و تداوم نفوذ خود در کریمه* بود. در زمان سلیمان قانونی (حک : 926ـ974)، صاحب‌گرای اول برکنار شد و در 958، دولت‌گرای به مقام خانی کریمه منصوب گردید. بدین‌سان، نفوذ عثمانیان بر کریمه تثبیت شد (اوزترک ، ص 488ـ489؛ د.ا.د.ترک، همانجا؛ اوزون‌چارشیلی ، ج 2، ص 425).دولت‌گرای بعد از به‌قدرت‌رسیدن، دستور قتل صاحب‌گرای و سه پسرش را داد (کرای، ص50). او بعدها تمام قاتلان صاحب‌گرای و فرزندانش را نیز کشت (گوکبیلگین ، ص40).در دوره خانی دولت‌گرای، روسها خانات قازان* و به دنبال آن خانات آستاراخان* را که از حدود 939/1533 در تصرف سلسله گرای* بود (← فیشر ، ص40)، در فاصله 961ـ963/ 1554ـ1556 تصرف کردند (یاغجی ، ص 555؛ د.اسلام،چاپ دوم، ذیل «آستاراخان»). دولت‌گرای بارها به قلمرو روسیه لشکرکشی کرد، ازجمله در 963 که مجبور به عقب‌نشینی به کریمه شد (اوزترک، ص 489). او نتوانست از استیلای روسیه بر قازان و آستاراخان جلوگیری کند و بخش شمالی قلمروش در معرض تاخت‌وتازهای قزاقها و چرکسهای وابسته به روسیه قرار گرفت (← گوکبیلگین، ص 43ـ44؛ اوزترک، ص 490؛ امه‌جان ، ص 514). او همچنین در لشکرکشی عثمانیان در 977/ 1569، برای بازستانی آستاراخان از روسها، شرکت کرد (فیشر، ص 44ـ45)، اما مناسباتش با دولت عثمانی تیره شد، زیرا با طرح آنان برای ایجاد آبراهه‌ای میان رودهای دُن و ولگا در 977 مخالفت کرد (← راسم، ج 1، ص 384). با ایجاد این آبراهه، دو رود به یکدیگر متصل می‌شدند و لشکرکشیهای بعدی عثمانی به منطقه برای اعمال نفوذ و تسلط در دشت قپچاق و حوضه ولگا و قفقاز، آسان‌تر صورت می‌گرفت. مخالفت دولت‌گرای با ایجاد این آبراهه و حتی کارشکنی پنهانی او ناشی از نگرانی خاناتِکریمه* از افزایش نفوذ عثمانی در منطقه و بیم از تبدیل کریمه به یکی از ایالات عثمانی بود (دانشمند ، ج 2، ص 382ـ387).دولت‌گرای در 978/1571 به روسیه لشکر کشید و ایوان مخوف (ایوان چهارم) را شکست داد. در پی این شکست، سپاهیان خان کریمه تا مسکو پیشروی و شهر را محاصره کردند و آنجا را در 27 شوال 978 به آتش کشیدند (← گوکبیلگین، ص 52). به‌همین مناسبت، دولت‌گرای لقب «تخت آلغان» (تخت‌ستان یا فاتح پایتخت) گرفت (کرای، ص 52؛ فیشر، ص 45؛ سامی، ج 3، ص 2184؛ د.اسلام، چاپ دوم، ج 2، ص 178ـ179). با پیروزی سپاهیان کریمه‌ای بر روسیه، پادشاه عثمانی نامه تقدیرآمیزی به‌همراه خلعت و شمشیر برای دولت‌گرای فرستاد (← فریدون‌بیگ‌پاشا، ج 2، ص 537ـ538؛ گوکبیلگین، ص 53).دولت‌گرای در 985 درگذشت. دوره خانی وی درواقع دوره مجادله عثمانیان و روسها بر سر اردوی زرّین* و دوره یکپارچگی عثمانی و کریمه است و از این‌رو، در تاریخ عثمانی اهمیت دارد (د.ا.د.ترک، همانجا؛ برای دولت‌گرایهای کم‌اهمیت دیگر ← د.ترک، ذیل مادّه).منابع : احمد راسم، رسملی و خریطه‌لی عثمانلی تاریخی، ج 1، استانبول 1330؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس‌الاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ1898؛ احمد فریدون‌بیگ‌پاشا، منشآت‌السلاطین، ]استانبول[ 1274ـ1275؛ حلیم کرای، کلبن خانان یا خود قریم تاریخی، ]استانبول [1327؛I(smail Hami Dani(mend, I(zahl Osmanl tarihi kronolojisi, I(stanbul 1971-1972; Feridun Emecen, "Sultan S(leyman (ag(( ve cihan devleti", in T(rkler, ed. Hasan Cela(l G(zel, Kemal (i(ek, and Salim Koca, vol.9, Ankara: Yeni T(rkiye Yay(nlar(, 2002; EI2akh, s.vv. "Astra(n" (by B. Spuler), "Dawlat Giray" (by Halil I(nalc(k); Alan Fisher, The Crimean Tatars, Stanford, Calif. 1987; (zalp G(kbilgin, 1532-1577 yllar arasnda Krm Hanlg'nn siyas( durumu, Ankara 1973; Y(cel (zt(rk, "K(r(m Hanl(g((", in T(rkler, ibid, vol.8; TA, s.v. "Devlet Giray"; TDVI(A, s.v. "Devlet Giray" (by Halil I(nalc(k); I(smail Hakk( Uzun(ar((l(, Osmanl tarihi, vol.2, Ankara 1998; Z(beyde G(ne( Yag(c(, "XVIII. y(zy(lda Osmanl( devleti'nin Dog(u Karadeniz politikas(", in T(rkler, ibid, vol.12.