دولتشاهی اسماعیل

دولتشاهی، اسماعیل، مورخ و مترجم معاصر. دولتشاهی از نوادگان امام‌قلی‌میرزا عمادالدوله (ششمین پسر محمدعلی‌میرزا دولتشاه، پسر بزرگ فتحعلی‌شاه) بود. او در 1306ش در کرمانشاه به دنیا آمد. به‌سبب علاقه به شعر و مقاله‌نویسی، با پاره‌ای از مطبوعات کرمانشاه همکاری می‌کرد. در 1326ش، وارد دانشگاه تهران شد و یک سال در رشته عمومی حقوق تحصیل کرد، ولی ادامه نداد. در شهریور 1327 به امریکا رفت و در دانشگاه برکلی کالیفرنیا در رشته تاریخ به تحصیل پرداخت. پس از گرفتن لیسانس از آن دانشگاه، به سویس رفت و از دانشکده ادبیات دانشگاه ژنو نیز لیسانسعمومی گرفت. پس از آن در 1333ش، برای ادامه تحصیل به پاریس رفت و برای نگارش پایان‌نامه دکتری‌اش به پژوهش درباره اختلاف ایران و انگلیس بر سر هرات پرداخت. در این پژوهش از اسناد منتشرنشده فرانسه و انگلیس بهره برد و در 1338ش، از دانشگاه پاریس مدرک دکتری گرفت (دولتشاهی، ص 4).دولتشاهی بخشهایی از پایان‌نامه‌اش را در فاصله سالهای 1342 تا 1345ش در مجله سخن (دوره 14ـ16) چاپ کرد و نیز خلاصه‌ای از آن را در شش فصل در کتاب بررسی و تحقیق توس (ص 135ـ190) در 1369ش در تهران به چاپ رساند، ولی تاکنون متن کامل پایان‌نامه (که به زبان فرانسه است) ترجمه نشده‌است.دولتشاهی در 1338ش، به ایران بازگشت و به‌طور موقت به عنوان رئیس کتابخانه صنایع و معادن شروع به کار کرد. پس از آن در 1340ش، در دانشسرای عالی (بعدها دانشگاه تربیت معلم اکنون دانشگاه خوارزمی) به‌عنوان دانشیار تاریخ استخدام شد و به تدریس پرداخت (دولتشاهی، ص 4ـ5). هم‌زمان با تدریس، دو سال سردبیر نشریه فرهنگستان ادب و هنر بود و پس از اینکه در 1343ش به درجه استادی رسید، معاونت بخش تاریخ دانشسرای عالی را نیز برعهده گرفت (همان، ص 5). در همین ایام، به سفارش سازمان چاپ کتابهای درسی مأمور شد کتابهای تاریخ عمومی نخستین دوره نظام جدید آموزشی ایران را تألیف کند. این کتابها تا حدود 1360ش تدریس می‌شدند (همانجا). علاوه بر این، او کتابهای درسی تاریخ عمومی دانشسراهای راهنمایی تحصیلی علوم انسانی را نیز نوشت (افشارفر، ص 237). این کتابها در سال تحصیلی 1356ـ 1357ش تجدیدچاپ شدند.دولتشاهی از 1352ش، پس از محمدجواد مشکور* (متوفی 1374ش)، به ریاست بخش تاریخ دانشگاه تربیت معلم منصوب شد و تا 1358ش که تقاضای بازنشستگی کرد، این مسئولیت را برعهده داشت و پس از آن نیز در دانشکده‌های مختلف تدریس می‌کرد (← دولتشاهی، همانجا).دولتشاهی شعر نیز می‌سرود و در سالهای پایانی حیاتش آنها را جمع‌آوری می‌کرد. او سرانجام در آخرین روزهای بهمن 1382 در تهران درگذشت. وی را به‌سبب صبر و دلسوزی‌اش در تدریس، طی دو نسل در تاریخ عمومی، آموزگار آموزگاران کشور خوانده‌اند (افشارفر، ص 235ـ238).آثار. دولتشاهی اولین کتابش، کلیات تاریخ عمومی، را با توجه خاص به رنسانس تا عصر حاضر نوشت. این کتاب را، در1344ش، نخست انتشارات دانشسرای عالی و سپس انتشارات سازمان تربیت‌معلم و تحقیقات تربیتی چاپ کرد، که در 1347ش، با عنوان کلیات تاریخ عمومی و تمدن به چاپ سوم رسید.چند کتاب دیگرش، تاریخ اروپا از کنگره وین تا جنگ جهانی دوم (1348ش)، تاریخ اروپا از رنسانس تا کنگره وین (1351ش)، و تاریخ قدیم: تمدنهای بین‌النهرین و مصر باستان (1350ش)، نیز در سلسله انتشارات دانشسرای عالی منتشر شدند. از میان آثارش درباره تاریخ اروپا و جهان، فقط کتاب قرون وسطی ترجمه است. این کتاب را که نوشته دبلیو. ان. برانیت است، دانشگاه تربیت معلم در 1354ش چاپ کرده‌است. دولتشاهی همچنین کتاب اسلام اثر دومینیک سوردل را ترجمه کرد و سازمان کتابهای جیبی در 1341ش آن را چاپ کرد.در 1344ش، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران اثر لارنس لاکهارت و در 1346ش، زندگی نادرشاه اثر جونس هنوی را ترجمه کرد. این دو اثر در بنگاه ترجمه و نشر کتاب چاپ شدند. او در این سالها به مترجمان تاریخ تمدن اثر ویلیام جیمز دورانت پیوست و کتاب آغاز عصر خرد را به تنهایی و عصر ناپلئون را با همکاری علی‌اصغر بهرام‌بیگی ترجمه کرد. در 1351ش، شصت‌و پنجمین کتاب از مجموعه معارف عمومی انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب را با عنوان مسکو و ریشه‌های فرهنگ روسی تألیف آرتور ویس ترجمه کرد و در 1350ش، محاکمه‌های نهرو تألیف رام گوپال را به فارسی برگرداند، که انتشارات بوف آن را چاپ کرد.از جمله آثار وی در دوره بازنشستگی‌اش، ترجمه کتاب تعالیم مولوی بود که اقتباسات ادوارد هنری وینفیلد از اشعار مولوی است. این اثر را در 1363ش نشر آوا در تهران چاپ کرد. همچنین، ترجمه تاریخ فرهنگ چین تألیف چارلز پاتریک فیتز جرالد ، که در 1367ش در انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسید. در همین سال، جلد دوم سفرنامه جونس هنوی را ترجمه کرد که با عنوان هجوم افغان و زوال دولت صفوی در نشر یزدان چاپ شد. ترجمه دو جلد از مجموعه دوازده جلدی تاریخ بزرگ جهان تألیف کارل گوستاو گریمبرگ را نیز دولتشاهی در 1369ش در انتشارات یزدان چاپ کرد. او در 1370ش، کتابی از چارلز الکساندر رابینسون را با عنوان تاریخ‌باستان : از دوران پیش‌از تاریخ‌تا مرگ یوسی‌نیانوس ، ترجمه و در سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی به چاپ رساند. در 1375ش، کتاب بغداد را، که حاوی چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی بغداد از عبدالعزیز دوری و دیگر مؤلفان )دایرة‌المعارف اسلام( بود، با همکاری ایرج پروشانی ترجمه کرد و بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی آن را منتشر نمود.دو اثر ویلیام شکسپیر را نیز با همکاری عبدالعلی دستغیب ترجمه کرد، که عبارت‌اند از: کمدی طوفان در پنج پرده، چاپ انتشارات بدیع در 1374ش؛ و هرطور که بخواهید ، چاپ انتشارات نوید در شیراز در 1385ش. طولانی‌ترین روز ، رمانی تاریخی از جنگهای نُرماندیها در جنگ جهانی دوم، نوشته کرنلیوس رایان از دیگر ترجمه‌های دولتشاهی (تهران1342ش) است.اسماعیل دولتشاهی مقالات گوناگونی نیز از نویسندگان بزرگ اروپا و امریکا درباره تاریخ فرهنگ ایران و جهان ترجمه کرده که در مجلات سخن (دوره‌های 12 و 23) و هستی (سال 1) چاپ شده‌اند. برخی از مقالات دانشنامه جهان اسلام نیز ترجمه اوست.منابع : ناصر افشارفر، «آموزگار آموزگاران: در سوگ دکتر اسماعیل دولتشاهی»، آینه میراث، دوره جدید، سال 1، ش 4 (زمستان 1382)؛ اسماعیل دولتشاهی، «تاریخ عمومی در گفت‌وگویی با دکتر اسماعیل دولتشاهی»، رشد آموزش تاریخ، ش 5 (بهار 1380).