دولت آبادی شهاب الدین احمدبن شمس الدین

دولت‌آبادی، شهاب‌الدین احمدبن شمس‌الدین، فقیه حنفی، قاضی و ادیب قرن نهم. وی در دولت‌آباد دهلی متولد و در همانجا بزرگ شد (← آزاد بلگرامی، ص 39؛ رحمان علی، ص 88). در منابع لقب زاولی، احتمالا منسوب به شهر زابل در ایران، و زوالی برای او ذکر شده‌است. وی را ملقب به دهلوی و هندی نیز دانسته‌اند (برای نمونه ← سیفی هروی، ص 475؛ دولت‌آبادی، ص 3؛ آزاد بلگرامی؛ رحمان علی، همانجاها؛ صدیق حسن‌خان، ج 3، ص 219). نام او در پاره‌ای منابع احمدبن عمر ذکر شده (← حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1375، 1725؛ حسنی لکهنوی، ج 3، ص 14)، اما برخی منابع مهم نام جدّ او را عمر دانسته‌اند (← آزاد بلگرامی؛ رحمان علی؛ صدیق حسن‌خان، همانجاها). شهاب‌الدین نزد قاضی عبدالمقتدر دهلوی و مولانا خواجگی دهلوی ادبیات و فقه آموخت و در این علوم صاحب‌نظر و استاد شد تا آنجا که استادش قاضی عبدالمقتدر از او ستایش و تمجید کرد (آزاد بلگرامی؛ رحمان علی؛ صدیق حسن‌خان، همانجاها؛ حسنی لکهنوی، ج 3، ص 15).دولت‌آبادی پس از حمله تیمور به دهلی به جونپور* رفت. حاکم آنجا، سلطان‌ابراهیم شرقی (حک : 804ـ844) مقدم او را گرامی داشت و وی را ملک‌العلماء لقب داد و منصب قاضی القضاتی و مالکیت برخی ولایات را به او سپرد. وی به کار تدریس هم اشتغال داشت. مناظرات او با بدیع‌الدین قطب‌المدار*، عالم و صوفی همعصرش، مشهور است (← نظام‌الدین احمد هروی، ج 3، ص 275؛ رحمان علی، همانجا).دولت‌آبادی در 848 یا 849 در جونپور از دنیا رفت (عبدالحق دهلوی، ص 180؛ آزاد بلگرامی، همانجا؛ رحمان‌علی، ص 89).آثار فقهی و اصولی دولت‌آبادی عبارت‌اند از: شرحی ناتمام بر کنزالوصول الی معرفة‌الاصول اثر علی بزدوی*، فقیه حنفی قرن پنجم، و فتاوای ابراهیم شاهی (عبدالحق دهلوی، همانجا؛ رحمان علی، ص 88؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). دیگر آثار مهم او عبارت‌اند از: البحر المواج و السِّراج الوهّاج، تفسیر فارسی قرآن؛ الاعتقادات الاسلامیة؛ مُصَدّق‌الفضل که شرحی است بر قصیده بانَتْ سُعاد*؛ شرح الکافیة اثر ابن‌حاجب در علم نحو که به شرح الهندی مشهور است؛ الارشاد و بدایع‌البیان (عبدالحق دهلوی؛ آزاد بلگرامی؛ حسنی لکهنوی، همانجاها؛ آقابزرگ طهرانی، ج 9، قسم 2، ص 553؛ د.اسلام، همانجا).از دیگر آثار دولت‌آبادی کتاب مناقب‌السادات است، مشتمل بر چهل حدیث درباره فضائل سادات. گفته‌اند دولت‌آبادی در مقام تقابل با شخصی از سادات به نام سیداجمل کتابی درباره تقدّم علما بر سادات تألیف کرده‌بود، که پس از دیدن پیامبر اکرم در خواب، آن را از میان برد و سپس مناقب‌السادات را نوشت (← عبدالحق دهلوی، ص 180ـ181؛ غلام‌سرور لاهوری، ج 1، ص 391؛ ابن‌صباغ، ج 1، مقدمه غریری، ص 54). شماری از مؤلفان اثری به نام هدایة‌السعداء را به دولت‌آبادی نسبت داده و گفته‌اند او حدیث ثقلین و سایر احادیث درباره منزلت حضرت علی علیه‌السلام را در آن نقل کرده‌است (برای نمونه ← میرحامد حسین، ج 4، ص 204؛ شریف عسکری، ص 132ـ133؛ امینی، ج 1، ص 130، 243، 397). ظاهرآ نسخه خطی این اثر موجود است اما تاکنون چاپ نشده‌است (برای برخی موارد استناد به آن ← حسینی میلانی، ج 1، ص 374، 395، ج 2، ص 38، 251، ج 4، ص 73ـ74، ج 9، ص 207ـ208، و جاهای دیگر).منابع : میرغلامعلی‌بن نوح آزاد بلگرامی، سُبحة المرجان فی آثار هندوستان، بمبئی 1303/1886؛ آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرفة الائمة، چاپ سامی غریری، قم 1422؛ عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج 1، بیروت 1387/1967؛ حاجی‌خلیفه؛ عبدالحی حسنی لکهنوی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، ج 3، حیدرآباد، دکن 1408/1988؛ علی حسینی میلانی، نفحات الازهار فی خلاصة عبقات‌الانوار، قم 1384ش؛ شهاب‌الدین احمدبن شمس‌الدین عمر دولت‌آبادی، مصدق‌الفضل، حیدرآباد، دکن ] 1323[؛ رحمان علی، تذکره علمای هند، لکهنو 1332/1913؛ سیف‌بن محمد سیفی هروی، تاریخنامه هرات، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران 1383ش؛ نجم‌الدین شریف عسکری، محمد صلی‌اللّه علیه و آله و علی علیه‌السلام و حدیث الثقلین، نجف: مطبعة الآداب، ]بی‌تا.[؛ صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج 3، بیروت: دارالکتب‌العلمیة، ]بی‌تا.[؛ عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرار الابرار، چاپ محمد عبدالاحد، چاپ سنگی دهلی 1332؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، چاپ سنگی کانپور 1332/1914؛ میرحامد حسین، خلاصة عبقات الانوار فی‌امامة الائمة الاطهار، بقلم علی حسینی میلانی، قم 1404ـ1408؛ احمدبن محمدمقیم نظام‌الدین احمد هروی، طبقات اکبری، چاپ بی. دی و محمد هدایت حسین، کلکته 1927ـ] 1935[؛EI2, s.v. "Al-Dawlata(ba(d((" (by K. A. Nizami).