دولت آباد (۲)

دولت‌آباد (2)، نام دو وُلُسْوالی (شهرستان) به مرکزیت شهرهایی به همین نام در شمال و شمال‌غربی افغانستان. این دو ولسوالی به‌دلیل قرارداشتن در ولایتهای بلخ و میمنه (فاریاب کنونی)، به دولت‌آباد بلخ و دولت‌آباد میمنه یا فاریاب مشهورند.1) دولت‌آباد بلخ. از اوایل قرن چهاردهم و در دوره حکومت محمدزاییها (بارَکزایی*ها/ بارکزَیها) دولت‌آباد بلخ جزء ولایت مزارشریف، و طبق تقسیمات اداری، «حکومت درجه دو مربوط حکومت کلانِ بلخ در حوزه ولایت مزارشریف» بود. در لویَه‌جِرگه‌ها، نمایندگانی از دولت‌آباد نیز حضور داشتند، مثلا در لویه‌جرگه 1303ش، دولت‌آباد سه نماینده داشت (← قاموس جغرافیائی افغانستان، ذیل مادّه؛ دولت‌آبادی، ص91، 106،110). در 1343ش، در دوره حکومت محمدظاهرشاه (1312ـ1352ش)، پس از تجدیدنظر در تقسیمات کشوری و با تجزیه مزارشریف، بلخ خود ولایتی جداگانه شد (← د.ایرانیکا، ذیل "Balk.v"؛ نیز ← بلخ*). ولایت بلخ براساس آخرین تقسیمات کشوری در افغانستان، به پانزده ولسوالی تقسیم شده که یکی از آنها، دولت‌آباد، در شمال‌غربی آن است (← )«نمایه اجتماعی ـ اقتصادی و جمعیتی ولایت بلخ»( ، ص1). دولت‌آباد از نظر وسعت ( 356،1 کیلومترمربع)،پنجمین ولسوالی ولایت بلخ است و از مغرب به ولسوالی مَردیان در ولایت جوزجان، از شمال به ولسوالی شورتپه، از مشرق به ولسوالی نهر شاهی، از جنوب به ولسوالیهای چاربولَک و بلخ در ولایت بلخ محدود است (← )فرهنگ جغرافیاییِ تاریخی و سیاسی افغانستان( ، ج 4، ص 195؛ )«نمایه اجتماعی ـ اقتصادی و جمعیتی ولایت بلخ»(، همانجا؛ برای آگاهی از حدود دولت‌آباد در دوره‌ای که ولسوالیِ مزارشریف بود ← قاموس جغرافیائی افغانستان، همانجا).دولت‌آباد بلخ در ارتفاع حدود 514 متری از سطح دریا قرار دارد. رودهای عبداللّه، اَرغَنداب، شیخارک و چاربولَک که از چشمه‌شفا، مشهور به دره‌گز، منشعب می‌شوند، همگی از دولت‌آباد می‌گذرند و موجب حاصلخیزی خاک این منطقه به‌ویژه جنوب آن شده‌اند. در نتیجه، کشاورزی یکی از مشاغل اصلی مردم این ولسوالی است و محصولاتی چون انگور، انار، بادام و پنبه از آنجا به مناطق همجوار و گاه خارج از افغانستان فرستاده می‌شوند. فراوری پوست‌گوسفند قره‌گل و نیز تولید فرش، قالیچه، اَلچه (نوعی پارچه) و نوعی شال از دیگر مشاغل مردم دولت‌آباد است و به‌ویژه، فرش دولت‌آباد شهرت بسیار دارد (قاموس جغرافیای افغانستان، همانجا؛ شورماچ، ص174، 238؛ )«نمایه اجتماعی ـ اقتصادی و جمعیتی ولایت بلخ»(، ص 31ـ32).جمعیت دولت‌آباد براساس برآورد 1391ش، حدود یکصدهزار تن بوده‌است. به این ترتیب، این ولسوالی حدود 1ر7% از کل جمعیت ولایت بلخ را در خود جای داده‌است (← اداره مرکزی احصائیه جمهوری اسلامی افغانستان، 1391ش؛ )«نمایه اجتماعی ـ اقتصادی و جمعیتی ولایت بلخ»(، ص 1). دولت‌آباد بلخ 72 روستا دارد و بیشتر جمعیت آن در روستاها ساکن‌اند. مردم آن بیشتر از اقوام هَزارَه و ازبک‌اند و از نیمه قرن چهاردهم، برخی از قبایل ترکمن نیز در آنجا ساکن شده‌اند. زبان بیشتر مردم و نیز زبان مراکز دولتی و مدارس و مکتبها فارسی دری است، هرچند در آنجا به زبانهای ازبکی، ترکمنی و افغانی نیز صحبت می‌شود (دولت‌آبادی، ص150؛ )«نمایه اجتماعی ـ اقتصادی و جمعیتی ولایت بلخ»(، ص 2؛ د.ایرانیکا، ذیل "Afghanistan.IV").شهر دولت‌آباد (مرکز ولسوالی) در 26 کیلومتری شمال شهر بلخ واقع است و به‌نظر می‌رسد قدمت تاریخی چندانی نداشته باشد. شهرت این شهر در اواسط قرن چهاردهم، بیشتر به‌سبب موقعیت تجاری و بازارهای آن بوده‌است. شهر دولت‌آباد در 1341ش بازسازی شد و بازار قدیم آن ازبین رفت. به جای آن، بازاری ساخته شد که 350 «دربند» مغازه و دوازده باب سرای جدید داشت. بازار این شهر بیشتر به دادوستد پوست قره‌گل، پنبه، قالی و برخی محصولات کشاورزی شهرت داشت و بسیاری از مردم در خانه‌های خود کارگاههای قالی و الچه‌بافی داشتند (گروتس باخ ، ص 131؛ دولت‌آبادی، ص 154؛)فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان(، ج 4، ص 196). از دهه 1370ش، به‌تدریج از رونق تجاری شهر کاسته شد، به‌گونه‌ای که بسیاری از ماشینهای پنبه‌بافی از کار افتادند. بااین‌حال، برخی محصولات پنبه‌ای این شهر همچنان شهرت و محبوبیت دارد (د. ایرانیکا، ذیل .v"k"Bal).کاوشهای نیمه دوم قرن چهاردهم/ بیستم در ولسوالی دولت‌آباد، نشان‌دهنده قدمت تاریخی این منطقه و اهمیت آن در دوره اسلامی و پیش از آن است (همانجا). یکی از بناهای مشهور آن زیارتگاهی است در روستای زادیان، در چهارده کیلومتری شمال‌شرقی شهر دولت‌آباد که بنابر مشهور، جای پای حضرت صالح است و خواجه‌صالح یا زیارتْصالح خوانده می‌شود. در نزدیکی خواجه‌صالح، مناره‌ای است که به مناره دولت‌آباد مشهور است. این مناره از آجر و سنگ ساخته شده و کتیبه‌ای با تاریخ 502 دارد، که در آن به والی سلجوقی، محمدبن علی، اشاره شده‌است (قاموس جغرافیائی افغانستان، همانجا؛ بال ، ص 186ـ187؛ د.ایرانیکا، ج 1، ص540 و ذیل .v"k"Bal).2) دولت‌آباد میمنه یا فاریاب. علاقه‌داری دولت‌آباد از دوره حکومت بارکزاییها در افغانستان تا دوره محمدظاهرشاه جزء حکومت اعلای میمنه بود و از نظر تقسیمات اداری، متعلق به حکومت درجه دو شیرین‌تَگاب مربوط به حکومت اعلای میمنه به‌شمار می‌رفت و در لویه‌جرگه‌ها، نمایندگانی نیز از این علاقه‌داری حضور داشتند (قاموس جغرافیائی افغانستان، همانجا؛ دولت‌آبادی، ص 99، 102ـ103). در تقسیمات جدیدی که در 1343ش صورت گرفت، حکومت اعلای میمنه به ولایت ارتقا یافت و فاریاب نامیده شد. دولت‌آباد نیز یکی از ولسوالیهای این ولایت شد (دولت‌آبادی، ص 129؛ )فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان(، ج 4، ص 194؛ د.ایرانیکا، ذیل "Fa(rya(b.II").براساس آخرین تقسیمات کشوری، ولایت فاریاب به چهارده ولسوالی تقسیم شد که ولسوالی دولت‌آباد، با مساحت حدود 2600 کیلومترمربع، یکی از آنها بود. این ولسوالی دارای دو منطقه دولت‌آباد در شمال و خیرآباد در جنوب است (← )«نمایه اجتماعی ـ اقتصادی و جمعیتی ولایت فاریاب»( ، ص 1؛ د.ایرانیکا، ذیل مادّه) و از مغرب به کشور ترکمنستان، از مشرق به دشت شِبِرغان در ولایت جوزجان، از شمال به ولسوالی قَرَم‌قول و از جنوب به ولسوالی شیرین‌تگاب در ولایت فاریاب محدود است (قاموس جغرافیائی افغانستان؛ )فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان(، همانجاها).رود قیصار، یکی از شعبه‌های رود اَندخوی، از ولسوالی دولت‌آباد می‌گذرد (شورماچ، ص 84). براساس برآورد 1391ش، جمعیت این ولسوالی حدود 000،47 تن بوده‌است که فقط 8ر4% از آنها شهرنشین‌اند و بقیه در روستاها زندگی می‌کنند (← اداره مرکزی احصائیه جمهوری اسلامی افغانستان، 1391ش). ساکنان این ولسوالی ترکیبی هستند از ترکمنهایی که از اواخر قرن سیزدهم به دولت‌آباد کوچ کردند و ازبکهایی که از قدیم در منطقه خیرآباد ساکن بودند. همچنین، برخی از قبایل پشتون نیز از جنوب افغانستان به این منطقه مهاجرت کرده‌اند (← )«نمایه اجتماعی ـ اقتصادی و جمعیتی ولایت فاریاب»(، ص 2؛ د.ایرانیکا، همانجا). زبانهای ازبکی، ترکمنی، دری و پشتو در این ولسوالی رایج‌اند (دولت‌آبادی، ص 199).کشاورزی (کشت محصولاتی چون انگور، بادام، گندم، کنجد و نخود)، دامداری (پرورش گوسفند، بز، اسب و شتر) و تولید صنایع‌دستی (مانند قالی، نمد و پارچه) از مشاغل اصلی مردم دولت‌آباد است (قاموس جغرافیائی افغانستان، همانجا؛ )«نمایه اجتماعی ـ اقتصادی و جمعیتی ولایت فاریاب»(، ص 33، 51).شهر دولت‌آباد (مرکز این ولسوالی) را، در اواخر قرن سیزدهم، گروهی از ترکمنهای مهاجر، مشهور به اِرساری، در محل روستایی به نام قاضی‌بای قلعه و در ساحل رودخانه شیرین‌تگاب ساختند. این روستا در آغاز محل چادرها و آلونکهای این ترکمنها بود، اما به دلیل قرارگرفتن در منطقه‌ای مهم و سوق‌الجیشی (سر راه شبرغان، دشت لیلی و میمنه)، به زودی به قلعه‌ای نظامی و سپس به شهر بدل شد (گروتس باخ، ص 148؛ دولت‌آبادی، ص 201؛ د.ایرانیکا، همانجا).در اواسط قرن چهاردهم، این شهر دارای بازار بزرگی بود که یکشنبه‌ها و چهارشنبه‌ها برپا می‌شد و 180 «دربند» دکان و چهارده باب سرای داشت. این بازار مرکز مهم دادوستد محصولات کشاورزی، به‌ویژه گندم و جو، بود. به‌علاوه، دولت‌آباد از مراکز مهم قالیبافی به‌شمار می‌رفت و قالیهای آن از طریق اَنْدْخوی به مناطق دیگر صادر می‌شد (گروتس باخ؛ دولت‌آبادی؛ قاموس جغرافیائی افغانستان، همانجاها). وزارت معارف افغانستان در این شهر مدارس خصوصی ایجاد کرده بود، که در کنار مساجد شهر و نیز یک باب مکتب ابتدایی، از مراکز مهم آموزشی این شهر بودند (قاموس جغرافیائی افغانستان، همانجا). در شهر دولت‌آباد، قلعه‌ای قدیمی به نام جَمجَمه قرار دارد که مردم محل، آن را به فردی به نام شاه‌سلطان‌جمجمه منسوب می‌دانند (همانجا).منابع : اداره مرکزی احصائیه جمهوری اسلامی افغانستان، 1391ش.Retrieved Sep.17, 2013, from http://cso.gov.af;بصیراحمد دولت‌آبادی، شناسنامه افغانستان، تهران 1382ش. محمداکبر شورماچ، جغرافیای عمومی افغانستان، کابل 1350ش؛ قاموس جغرافیائی افغانستان، چاپ محمدحکیم ناهض، کابل: انجمن آریانا دائرة‌المعارف، 1956ـ1960؛ اروین گروتس‌باخ، جغرافیای شهری در افغانستان، ترجمه محسن محسنیان، مشهد 1368ش؛"Balkh: a socio-economic and demographic profile", Afghan Agriculture, 2013. Retrived Sept.17, 2013, from http://eafghanag. ucdavis.edu/ country-info/ province- agriculture- profiles/ unfr-reports/ All-Balkh.pdf; Warwick Ball, The monuments of Afghanistan: history, archaeology and architecture, London 2008; EIr., s.vv. "Afghanistan. IV: ethnography", "ibid.VIII: archeology" (by L.Dupree), .v: modern province", "Dawlatak"Balbad", "Fa(rya(b.II: in modern times" (by Daniel Balland); "Faryab: a socio-economic and demographic profile", Afghan Agriculture, 2013. Retrieved Sept.17, 2013, from http:// eafghanag.ucdavis.edu/country-info/province-agriculture/profiles/unfr-reports/All-Faryab. pdf; Historical and political gazetteer of Afghanistan, ed. Ludwig W. Adamec, vol. 4: Mazar-I. Sharif and north-central Afghanistan, Graz: Akademische Druck-u. Verlagsantalt, 1979.