تقیالدین فارسی ، ابوالخیر محمدبن محمد ، ریاضیدان، منجم، پزشک، ادیب و شاعر ایرانی قرن دهم و صاحب آثاری در علوم مختلف. نام او را محمدتقی نیز آوردهاند (بروکلمان، ) ذیل ( ، ج 2، ص 1024)، اما در منابع بسیاری نامش تقیالدینابوالخیرمحمد ذکر شده است (امین، ج9، ص406؛ مدرس تبریزی، ج 7، ص 94؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج4، ص508). از تاریخ دقیق تولد وی اطلاعی در دست نیست. مدتی در شیراز زیست (نفیسی، ج 1، ص 386)، ازینرو او را فارسی شیرازی و طبیب شیرازی و تقیالدین شیرازی نیز نامیدهاند (حاجیخلیفه، ج 1، ستون 197؛ مدرس تبریزی، ج1، ص344؛ حائری، ج 19، ص 286). بنا به اشارات خود وی در آثارش، نجوم را نزد غیاثالدین منصور دشتکی (متوفی 948؛ حلالتقویم ، ص 31؛ همو، طالعنامه ، گ 2 پ؛ نیز رجوع کنید به مدرس تبریزی، همانجا) و حکمت را نزد میرصدرالدین محمد دشتکی (متوفی903)، پدر غیاثالدین منصور، آموخت (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج2، ص9ـ10؛ همو، 1366 ش، ص81 ـ 82؛ حائری، ج19، ص386، پانویس). تنها تاریخ ذکر شده برای فوت تقیالدین 948 است (امین، همانجا؛ کحّاله، ج11، ص258)، اما باتوجه به اینکه کتاب اسامیالعلوم ( رجوع کنید به ادامة مقاله) را پس از 957 نوشته است (حائری، ج4، ص417)، این تاریخ درست نیست. وی در بسیاری از آثار خود، از ائمة اطهار علیهمالسلام با احترام و عنایتی خاص یاد کرده است و فهرستنویسان کتب شیعیان، او را شیعه دانستهاند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1403؛ امین، همانجاها).از تقیالدین 22 کتاب به فارسی و عربی در علوم مختلف باقی مانده است. بسیاری از این آثار، با نامهای مختلف از یک اثر واحد، در کتابخانههای ایران و سایر نقاط جهان وجود دارند. مهمترین ویژگی کار تقیالدین که او را از نویسندگان همعصرش متمایز میکند، علاقة او بهتهیة متنهای خلاصه شده از نوشتههای خود یا دیگران است. از جمله، او کتاب فارسی خود، حل التقویم ، را خلاصه کرد و انتخاب حل التقویم نامید (منزوی، ج 4، ص2821ـ 2822). تقیالدین شعر نیز میسرود و «فهمی» تخلص میکرد (تقیالدین فارسی، رساله در معرفت اسطرلاب ، ص 4)؛ نمونههایی از اشعار او در برخیکتابهایش وجود دارد (حائری، ج 19، ص 386).بیشترین و مهمترین نوشتههای فارسی تقیالدین در ریاضی و ستارهشناسی است که در آنها به نقد آرای چند دانشمند پیش از خود پرداخته، از جمله رسالة هیئت قوشچی * را شرح کرده و در آن از برخی آرای قوشچی و عبدالعلی بیرجندی * انتقاد کرده است (تقیالدین فارسی، شرح رسالة هیئت ، ص2، 5 ؛ حائری، ج19، ص286ـ287). از میان دوازده اثر ریاضی و نجومی تقیالدین به فارسی (برای آشنایی با آنها و نامهای مختلف برخیاز آنها رجوع کنید به منزوی، ج 4، ص3167ـ 3168)، یکی به نام حلالتقویم در فرهنگ ایران زمین (ج17، ص30ـ80) به چاپ رسیده است. از دیگر آثار فارسی اوست: انیسالاطباء در طب عملی و نظری (عبدالمقتدر، ج11، ص20ـ21؛ استوری، ج2، بخش2، ص244) و رسالهای در چشمپزشکی (تریتون، ص188؛ استوری، همانجا؛ برای آشنایی با آثار پزشکی او رجوع کنید به منزوی، ج 5، ص 4058). رسالهای به فارسی در آداب سلطنت و وزارت به نام آدابالسلطنة نیز به وی منسوب است که به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان ، ص 41ـ 48؛ در زمینة ایرانشناسی ، ص 307ـ325).مهمترین اثر عربی تقیالدین، اسامیالعلوم و اصطلاحاتها ، در فضیلت علم، حکمت، تعلیم و تربیت، و اخلاق است (آقابزرگطهرانی، 1403، ج2، ص9ـ10). خود وی آن را با نام طلیعة العلوم خلاصه کرده و از این خلاصه نیز خلاصهای تهیه کرده که نسخههایی از آن با نامهای خلاصة طلیعةالعلوم (حائری، ج19، ص386ـ387) و التقاط طلیعةالعلوم (دانشپژوه، ص431) در دست است. دیگر آثار عربی او عبارت است از: بستانالادب در ادبیات عربی و تاریخ (حسینی اشکوری، ج2، ص250ـ251) که خود، بخشهای صرف و اشتقاق آن را با عنوان زبدةالصرف (یا الزبدةفیالصرف ) بازنویسی کرده است (بهروزی و فقیری، ج1، ص161ـ162، ج2، ص 135ـ136)؛ مغنی صغیر ، که رسالهای است در نحو (عرفانیان، ج12، ص367ـ 368)؛ سمتالقبله (حائری، ج10، بخش 4، ص 1695ـ1696)، که به معرفةالقبله (گلچین معانی، ص 403ـ 404) و دائرةالهندیة (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 8، ص 19؛ حائری، ج 23، ص 55) نیز معروف است. کتاب المناظر نیز منسوب به اوست (ماتویفسکایا و روزنفلد ، ج 2، ص 554؛ برای اطلاع از نام آثار مفقود شدة تقیالدین رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج1، ستون403؛ آقابزرگطهرانی، 1403، ج 2، ص 10، ج 3، ص 377، 381ـ382، ج 4، ص 167، ج 15، ص 24؛ همو، 1366 ش، ص 81؛ حائری، ج 19، ص 286). منزوی (ج 4، ص 2633) کتابی در پزشکی به نام میزانالطبایع را اثر تقیالدین فارسی دانسته، اما استوری (ج2، بخش2، ص 253) آن را به تقیالدین محمدبن صدرالدینعلی [ ؟ ] نسبت داده است.منابع: محمدمحسن آقابزرگطهرانی، الذریعة الی التصانیفالشیعة ، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقاتاعلامالشیعة: احیاء الداثر منالقرنالعاشر ، چاپ علینقی منزوی، تهران 1366ش؛ امین؛ علینقی بهروزی و محمدصادق فقیری، فهرست کتب خطی کتابخانة ملی فارس ، شیراز 1351ش؛ محمدبن محمدتقیالدین فارسی، حلالتقویم ، چاپ تقی بینش، در فرهنگ ایران زمین ، ج 17 (1349ش)؛ همو، رساله در معرفت اسطرلاب ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة1) مجلس شورای اسلامی، ش4342؛ همو، شرح رسالة هیئت ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة1) مجلس شورای اسلامی، ش6305؛ همو، طالعنامه ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، ش3456؛ حاجیخلیفه؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی ، تهران، ج4، 1335ش، ج10، بخش4، 1352ش، ج19، 1350ش، ج 23، 1376ش؛ احمد حسینیاشکوری، فهرست نسخههای خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّهالعظمی نجفی مرعشی ، ج2، قم [ بیتا. ] ؛ محمدتقی دانشپژوه، فهرست نسخههای خطی کتابخانه دانشکدة حقوق و علومسیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران ، تهران 1339ش؛ در زمینة ایرانشناسی ، به کوشش چنگیز پهلوان، تهران 1368ش؛ غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، ج12، مشهد 1370ش؛ کحّاله؛ احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانة آستانقدس رضوی ، ج8 ، مشهد 1350ش؛ مدرس تبریزی؛ احمد منزوی، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374ش ـ ؛ نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان ، سال2، ش2ـ3 (1345ش)؛ سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363ش؛ـ Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persianmanuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore , vol. 11, Patna 1927; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; G.P. Matvievskaya and B.A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo Srednevekovia i ik ¢ h ¢ trudi ) VIII th - XVII th cent. ), Moscow 1983; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. 2, pt. 2, London 1971; A.S. Tritton,"Catalogue of Oriental manuscripts in the Library of the Royal College of Physicians", JRAS (1951).
