تقویم‌التواریخ ، کتابی مختصر در تاریخ عمومی از ابتدای عالم تا نیمة قرن یازدهم، نوشتة مصطفی‌بن عبداللّه چلبی معروف به حاجی‌خلیفه * ، مورخ و مؤلف ترک. حاجی‌خلیفه رویدادهای مهم جهان را از خلقت آدم علیه‌السلام‌تا هجرت پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بر مبنای تاریخگذاری گاه‌شماری، و حوادث یازده قرن تاریخ اسلام را از هجرت تا 1058، به ترتیب سالشماری فراهم آورد. وی در کشف‌الظنون (ج1، ستون 469)، تقویم‌التواریخ را تألیفی ترکی و فهرستواره‌ای برای کتب تاریخی، بویژه کتاب فَذْلَکَه خود خوانده و به چگونگی تدوین آن اشاره کرده است. او با استفاده از کتب متداول تاریخ، وقایع را فهرست مانند در جدولهایی تنظیم نموده و مطالب آن‌را در دو بخش (بخش اول در سه دفتر و بخش دوم در ده دفتر) نوشته است. وی کتاب را در هجده جدول، بدون‌ذکر مآخذ، تنظیم کرده‌است: از آغاز آفرینش تا هجرت نبوی در هفت جدول و هریک از قرون اسلامی در یک جدول. در طرح اولیة این اثر بین مؤلف و بعضی از مورخان ترک معاصر وی اختلاف‌نظر بوده است (وورم ، ص 86)؛ ازینرو، حاجی‌خلیفه حجم مطالب هر صفحه را کم کرده و جداول را کنار نهاده و بدون تغییر در محتوای کتاب، آن را در تحریر جدید در چهار بخش تنظیم نموده است (حاجی‌خلیفه، 1410، ج 1، ستون 469 و پانویس1). وی در تقویم‌التواریخ (ص 38)، تاریخ تألیف کتاب را 1060 ذکر کرده که ظاهراً تاریخ تجدید تألیف آن است.از تقویم‌التواریخ نسخه‌هایی در دست است که در آنها متن تاریخ در جدولها به فارسی و مقدمه و ضمائم به ترکی است ( رجوع کنید به استوری ، ج1، بخش1، ص128؛ منزوی، ج1، ص598 ـ599). نسخه‌ای از ترجمة فارسی این کتاب، از مترجمی ناشناخته در 1075، در کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه‌تهران (ش 3173) در 85 برگ به خط نستعلیق بدون نام کاتب و مورخ وجود دارد. این‌نسخه شامل حوادث تا 1058 است (حاجی‌خلیفه، 1376 ش، مقدمة محدّث، ص 14ـ 15) و ظاهراً از متن اصلی کتاب ترجمه شده است. دو نسخة دیگر از این ترجمة فارسی در تهران وجود دارد که یکی مشتمل بر ذیل حوادث تا 1070 و دیگری مشتمل بر ذیل حوادث تا 1085 است (همان، ص15). دو نسخه از تقویم التواریخ در استانبول هست؛ یکی از حسین‌بن جعفر معروف به هزارفن (1020ـ 1103)، مورخ عثمانی و دوست حاجی‌خلیفه، که مشتمل بر ذیلی فارسی بر متن اصلی کتاب تا پایان 1078 است (وورم، ص85ـ86)، دیگری نسخه‌ای در کتابخانة کوپریلی استانبول (ش 1064. K )، به خط ابوبکربن محرّم بوسنوی در 1081 که از متن اصلی استنساخ شده و بدون ذکر نام ذیل‌نویس است (وورم، همانجا). آنتوان گالان (1056ـ1127/ 1646ـ 1715)، مترجم و خاورشناس فرانسوی، در 1092 و 1093 برای ترجمة بخشهایی از کشف‌الظنون و تقویم‌التواریخ ، از متن فارسی ذیل تقویم‌التواریخ هزارفن بهره جست (وورم، ص 85).تقویم‌التواریخ در 1146/ 1733 در استانبول به چاپ رسید. این کتاب به زبانهای مختلف ترجمه شده است (استوری، ج 1، بخش 1، ص 129) و به لحاظ ایجاز و اعتبار، از مصادر مستشرقان، از جمله برنهارد دورن (1220ـ 1298/ 1805ـ 1881)، بوده است (دورن، ص 167، 211، 327).منابع: مصطفی‌بن عبداللّه حاجی‌خلیفه، ترجمة تقویم‌التواریخ: سالشمار وقایع مهم جهان از آغاز آفرینش تا سال 1085 ه . ق. ، از مترجمی ناشناخته، چاپ میرهاشم محدّث، تهران 1376ش؛ همو، کشف‌الظنون ، بیروت 1410/1990؛ احمد منزوی، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374ش ـ ؛Bernhard Dorn غber die Einfجlle der alten Russen inTabaristan , St. Petersburg 1875; Charles Ambrose Storey, Persian literature : A bio-bibliographical survey , vol. 1, pt. 1, London 1970; Heidrun Wurm, Der osmanische Historiker H ¤ دseyn b. G § a ـ fer, genannt Heza ¦ rfenn, und die Istanbuler Gesellschaft in der zweiten Hجlfte des 17. Jahrhunderts , Hamburg 1971.
