تقویم‌الایمان ، کتابی فلسفی، نوشتة سیدمحمدباقر میرداماد * ، حکیم و فقیه سدة دهم و یازدهم. تقویم‌الایمان مشهورترین عنوان این اثر است که در خطبة کتاب (ص 195) نیز بدان تصریح شده است، اما میرداماد ابواب این کتاب را «تصحیح» و «تقویم» نامیده و در شرح تقدمة تقویم‌الایمان (ص3) از تقویم‌الایمان با عنوان «التصحیحات و التقویمات» نام برده است. میرسید احمد علوی عاملی (مقدمه، ص 384) نیز در ابتدای کشف‌الحقایق از آن با نام تقویم الایمان و تتمیم العرفان یاد کرده است. همچنین در بعضی از فهرستهای نسخ خطی آن را با عنوان تقویم الحکمة الایمانیة آورده‌اند (حجتی، ص496).تقویم‌الایمان از یک «رصد» شامل پنج «فصل» تشکیل شده و هر فصل متضمن بخشهایی چون تقویم، تصحیح، توصیه، تحکمه، محاققه و تقویم، ظن و تقویم، وهم و تقویم، تشکّک و تثبیت است. از تعبیر «الرَصَدالاول» ( رجوع کنید به میرداماد، 1376ش، ص199) چنین برداشت می‌شود که مؤلف قصد داشته تا رصدهای دیگری نیز بدان بیفزاید، اما به‌دلیل نامعلومی این کار را نکرده است (همان، مقدمة اوجبی، ص125). میرداماد در فصل اول، که به منزلة مدخل کتاب است، به برخی از مبادی و مباحث مربوط به امور عامه پرداخته است، از قبیلِ تعریف علم الاهی (یعنی فلسفه)، موضوع و مسائل فلسفه، انقسام موجود به واجب و ممکن، تقسیم ممکن به جوهر و عرض، ملاک نیاز ممکن به علت و تساوق وجود و تشخص ( رجوع کنید به ص199ـ226). فصل دوم بیشتر به براهین اثبات واجب و ابطال دور و تسلسل اختصاص دارد و براهینی چون برهان ضرورت، برهان اولویت، برهان جزء و کل، برهان قوه و فعل، برهان شخصیت، برهان وسط و طرف، برهان تضایف، برهان حیثیات، برهان أسدّ و أخصر و برهان ترتّب در آن ذکر شده است ( رجوع کنید به ص227ـ251). در فصل سوم، مؤلف بیشتر به تبیین و اثبات صفات سلبی واجب پرداخته ( رجوع کنید به ص253ـ 289) و در فصل چهارم نیز به تحلیل برخی صفات سلبی واجب بالذات و مباحثی مانند چگونگی عروض اضافه بر واجب‌الوجود، کیفیت عروض سُلوب بر ذات واجب‌الوجود، تقدم سرمدی واجب‌الوجود و حدوث و قدم دهری پرداخته است ( رجوع کنید به ص 291ـ 333). وی در این فصل برای اثبات حدوث دهری ممکنات، برهانی اقامه کرده که در دیگر آثارش بیان نکرده است ( رجوع کنید به ص323ـ324). فصل پایانی کتاب به مباحث معرفت‌شناسی و آرای مؤلف در بارة علم، بویژه علم‌الاهی، اختصاص دارد. عمدة مباحث این فصل عبارت‌اند از: تعریف و تقسیم علم، معلوم در علوم حصولی و حضوری، علم جواهر مفارق، ترتیب‌و ترتّب علوم و ادراکات، اتحاد عقل و عاقل و معقول، علم فعلی و انفعالی و نقد نظر ابن‌سینا در این باب و چگونگی انکشاف صور متعدد برای نفس آدمی ( رجوع کنید به ص 335ـ380).میرداماد به تمامی فنون ادبی احاطه داشته و از سلاست بیان نیز برخوردار بوده است (همان، مقدمة اوجبی، ص 77). نثر او، بویژه در آثار فنی چون تقویم الایمان ، ویژگیهایی دارد که بعضی با استناد به آنها وی را صاحب سبک دانسته‌اند (همان، مقدمة اوجبی، ص 78). او از واژگان نامأنوس و غریب بسیار بهره می‌برد (امین، ج9،ص189) و گاه در ترکیب و ساختار عبارتها نیز از قواعد معمول عدول می‌کند؛ همین امر نثر او را متکلف و پیچیده کرده است. هانری کوربن (ص هشتادوهفت) می‌گوید که این ابهام و پیچیدگی مبیّن عجز میرداماد از یافتن شیوة بیان تمام و کامل نیست، بلکه باید آن را وسیله‌ای دانست برای حمایت و صیانت وی در برابر تعقیبها و آزارهایی که هیچکدام از فیلسوفان از آن مصون نبوده‌اند.تقویم‌الایمان از چند جهت اهمیت دارد، از جمله حاوی برخی مباحث و تقریرها و ادلة نو و ابداعات میرداماد است که در دیگر آثار وی نیست، مثل نظریة وحدت حمل، برهان خاص بر حدوث دهری و حصر تعداد مقولات در دو مقولة جوهر و عرض (میرداماد، 1376ش، مقدمة اوجبی، ص127؛ همو، 1367 ش، ص72،162،234). این اثر تقریباً یک دورة کامل مباحث فلسفی است و ساختار و شاکلة نظام فلسفی میرداماد در آن به اختصار ترسیم شده است (میرداماد، 1376ش، همانجا) . بنا بر شواهد و قراین، تقویم‌الایمان کتاب درسی بوده و میرداماد آن را برای برخی از شاگردانش تدریس می‌کرده است، زیرا در حاشیة برخی از نسخه‌های آن، حواشی و تعلیقاتی با عنوان «سُمِع» وجود دارد که حاوی نکاتی است که شاگردان او در محفل درس از او شنیده و یادداشت کرده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص207، پانویس 1، ص264، پانویس 2، ص284، پانویس 5؛ نیز رجوع کنید به علوی عاملی، ص446).بر تقویم‌الایمان شرحهایی نوشته شده است. چهار شرح شناخته شدة آن عبارت‌اند از: 1) شرح تقدمة تقویم‌الایمان یا المعلّقات علی تقویم الایمان که گاهی از آن به‌اشتباه با نام تقویم الایمان یادشده است. این کتاب شرح مبسوطی است از خود میرداماد بر خطبة تقویم‌الایمان در بیان و اثبات فضائل حضرت علی علیه‌السلام با استناد به روایات. این شرح در 1412 در اصفهان چاپ شده است (میرداماد، 1376ش، مقدمة اوجبی، ص123)؛ 2) کشف‌الحقایق ، از میرسید احمد علوی، شاگرد میرداماد، که عمیقترین و مهمترین شرح تقویم‌الایمان به‌شمار می‌آید. شارح دوبار، به فاصلة زمانی نزدیک به ده سال، این شرح را تحریر کرده است. اهمیت این شرح از آنجاست که پس از تحریر اول، میرداماد آن را دیده و تأیید کرده است (همان، مقدمة اوجبی، ص 123ـ124، 155؛ امین، ج 2، ص 593؛ مجلسی، ج106، ص156). نسخه‌ای از این تحریر به خط مؤلف در کتابخانة آستان قدس رضوی (ش222) موجود است (اردلان جوان، ج1، ص187). تحریر دوم کشف‌الحقایق در واقع تهذیب تحریر نخست است. نسخه‌ای از این تحریر در کتابخانة آستان قدس رضوی (ش223) موجود است (میرداماد، 1376ش، مقدمة اوجبی، ص124؛ اردلان جوان، ج 1، ص188). تلفیقی از این دو تحریر چاپ شده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله)؛ 3) عرش الایقان ، نوشتة میرعبدالحسیب، از نوادگان میرداماد. تنها نسخة ناقص آن در کتابخانة مجلس شورای اسلامی (ش1ر5386) موجود است (منزوی، ج 16، ص291)؛ 4) شرح ملا شمسای گیلانی (دانش‌پژوه، ص 60). حواشی و تعلیقات تقویم‌الایمان ، برخی از خود میرداماد، بعضی متعلق به ملاعلی نوری و شماری نیز از آنِ شاگردان میرداماد است که در واقع تقریرات درس اوست، نه نظرهای شخصی تفسیری و انتقادی آنان (میرداماد، 1376ش، مقدمة اوجبی، ص 123).از تقویم الایمان نسخه‌های‌خطی متعددی در دست است که برخی از آنها ناقص‌اند؛ از بهترین آنهاست: نسخة موجود در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی (ش7517)، همراه حواشی میرداماد و ملاعلی نوری و دیگران (ولائی، ج11، ص76ـ77) و نسخة موجود در کتابخانة مجلس شورای اسلامی (ش3816؛ حائری، ج 10، بخش 4، ص 1834ـ1836). تقویم‌الایمان در 1376ش بر اساس شش نسخة خطی به انضمام کشف الحقایق و حواشی ملاعلی نوری به کوشش مؤلف مقالة حاضر تصحیح و چاپ شده است.منابع: علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ج1، مشهد 1365ش؛ امین؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی ، ج 10، بخش 4، تهران 1352ش؛ محمدباقر حجتی، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران ، تهران 1345 ش؛ محمدتقی‌دانش‌پژوه،«نگارشهای شمسای گیلانی»، جاویدان خرد ، سال4، ش2 (پاییز 1360)؛ احمدبن زین‌العابدین علوی عاملی، کشف الحقائق ، در محمدباقربن‌محمد میرداماد، تقویم‌الایمان ، چاپ علی اوجبی، تهران 1376ش؛ هانری کوربن، «میرداماد یا معلّم ثالث: مکتب الهی اصفهان»، در محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق، تهران 1367ش؛ مجلسی؛ احمد منزوی، فهرست کتابخانة‌مجلس شورای ملّی ، ج 16، تهران 1348ش؛ محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم‌الایمان ، چاپ علی اوجبی، تهران 1376ش؛ همو، شرح تقدمة تقویم الایمان ، چاپ غلام‌علی نجفی و حامد ناجی، اصفهان 1412؛ همو، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق و دیگران، تهران1367ش؛ مهدی ولائی، فهرست کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ج11، مشهد 1364ش.
