تُقْمَق ، شهری در جمهوری قرقیزستان. این شهر با َ 49 42 عرض شمالی و َ 15 75 طول شرقی، در ساحل چپ رود چو * ، در نزدیکی رشته کوه آلا تائو و شصت کیلومتری شرق بیشکک/ پیشپک واقع شده است.تقمق در نزدیکی قشلاق قدیمی سویاب (سو یک در چینی) قرار دارد، جایی که طایفة ترک خاقاننشین ترکستان غربی (603ـ704 میلادی)، بویژه طایفة شخص خاقان، زمستانها را در آن بهسر میبردند و با چین دادوستد میکردند. در 130/748 لشکر چین بر سر راه خود به سوی غرب، برای آخرین رویارویی با مسلمانان در تَلس ( رجوع کنیدبه طَراز * )، این خاقاننشین را ویران کرد. شکست چینیها از زیادبنصالح در 133/751، منطقه را از سوی جنوب به روی سپاهیان اسلام گشود (ماسالسکی ، ص279). این شهر باید پس از مدتی در جانب شمالیتر شهر قدیمی بازسازی شده باشد. سویاب سکونتگاه ترکان تورگش ، خصوصاً خاقان آنان سو ـ لو (متوفی 120/738)، نیز بود (بارتولد، ص84 ـ85). او خاقاننشین تورگش را بنیاد نهاد (85 ـ139/ 704ـ756) و سپس به تلس نقلمکان کرد و با عربها و چینیان جنگید.علاوه بر سنگ قبرهای «زنان سنگی» که در پای کوههای آلا تائو یافته شده است، پارهای از قبرستانهای مسیحیان نسطوری با کتیبههای سریانی، متعلق به قرن پنجم/ یازدهم و هفتم تا هشتم/ سیزدهم ـ چهاردهم، نیز وجود دارد که از وجود مسیحیت و مانویت، مدتها پس از اسلامی شدن منطقه، حکایت میکند (ماسالسکی، ص319، 768؛ نیز رجوع کنیدبه بیشکک * ). خانات خوقند در نیمة اول قرن سیزدهم/ نوزدهم برای توسعة قلمرو خود در داخل سرزمینهای قبایل قرقیز و قزاق، در این شهر قلعهای بنا نهادند و میگویند لشکر ، قوشبیگی * تاشکند در 1248/1832، همزمان با قلعههای مرکه و پیشپک و آتْباشی، آن را بنا کرد (سوکولوف، 1969)، اما در واقع تاریخ بنای آن محقق نیست. مورخ ازبک، خ. ضیایف (ص162)، مدعی است که در زمان محمد عمرخان، و بنابراین پیش از مرگ او در 1237/1822، در پیشپک و تقمق قلعه ساخته شد، اما اریستوف معتقد است که هیچکدام از این دو قلعه قبل از 1263/ 1847 وجود نداشته، چون در داستانهای جنگ میان قرقیزها و حامیان قزاق شورشِ کنهساری قاسموف ذکری از آنها بهمیان نیامده است و نام این دو قلعه تنها در گزارش 1264/ 1848 عبداللّه آچوروفِ قزاق (پلوسکیخ ، ص 139) دیده میشود. فرستادة روسیه ونیوکوف در 1276/ 1859 تقمق را قلعهای با دیوارهایی به ارتفاع پنج متر و طول شصت تا هفتاد متر که گنجایش 150 تا 200 سرباز را داشته، وصف کرده است. رادلوف که ده سال بعد از آنجا دیدن کرده، در مقالهای (در نشریة ) اخبار انجمن جغرافیایی روسیه ( ، 1870، ص 96) موقعیت سوقالجیشی گردنه را وصف کرده است. در قرن سیزدهم/ نوزدهم، قرقیزهای محلی برای رفع نیاز اهل قلعه بهکشت حبوبات میپرداختند، که انگیزة تولید مواد غذایی در محل شد. آنها معدن نمک نیز داشتند. تقمق در 1276ـ1277/ 1860 با قلعههای دیگر بهتصرف روسیه در آمد و مجموعة آنها خطِ پیشپک ـ اولیاآتا ـ چیمکنت ـ تاشکند را تشکیل داد و با اقدام روسیه به مستعمرهسازی، روستایی در مجاورت آن با 000 ، 3 تن جمعیت بر پا شد.در جریان صنعتی شدن دورانِ شوروی، تقمق صاحب دو کارگاه تعمیر اتومبیل، کارخانة تصفیة شکر، آسیاهای آرد، کارخانههای شیشه، بستهبندی و مصالح بتونی شد و در آن شرکتی تعاونی برای تولید گوشت و پارچههای پشمی وکالاهای نمدی برای گلهداران چادرنشین به وجود آمد (چورمونوف ، 1973).جمعیت این شهر در 1318ش / 1939، 000 ، 19 تن بود و در 1336ش/ 1975 به 000 ، 52 تن رسید، اما در 1369ش/ 1990 بهکمتر از 000 ، 50 تن تقلیل یافت.منابع:W. Barthold, "History of the Semirechye ¨ ", in Four studieson the history of Central Asia, I, Leiden 1956; B. S. V. I. C § ormonov, Gorod Tokmak , Frunze 1973; Masal'skiy, Turkestanskiy kray, St. Petersburg 1913; V.M. Ploskik ¢ h ¢ , Kirgiz i ° i Kokandsii k ¢ h ¢ anstva , Frunze 1977; V. Radlov, Kratkiy oc § erk o poezdke v Semirec § enskuyu oblast' i na Iss ° â k Kul letom 1869", Izvestiya RGO, IV, no. 3 ]1870[; Yu. A. Sokolov, Nac § alo voenu i ° k ¢ h ¢ deystviiprotiv Kokandskogo K ¢ h ¢ anstva, Tas ¢ h ¢ kent 1969;K ¢ h ¢ . Ziyaev, Urta Osiح va Sibir XVI-XIX asrlar, Tas ¢ h ¢ kent 1962.
