تقریب

تقریب ، تلاش علمای اسلامی برای نزدیک کردن پیروان مذاهب اسلامی . تقریب در مفهوم عام ، جنبش نزدیکی ادیان است ( رجوع کنیدبه گفتگوی ادیان * ) و در مفهوم خاص ، حرکتی است که علمای مذاهب اسلامی آن را پایه گذاری کرده اندو هدف از آن نزدیک ساختن شیعیان و اهل سنّت به یکدیگرو رفع اختلاف ، و گاه خنثی کردن دشمنی مسلمانان ، به منظور متحد کردن آنان است . در تاریخ اسلام تلاشهایی که برای تحقق این امر صورت گرفته ، غالباً جنبه فرهنگی یا سیاسی داشته است . تلاشهای حکام و سلاطین در این راه ، چون آمیخته با اهداف و اغراض سیاسی بوده ، راه به جایی نبرده است . برای نمونه ، پیشنهاد منصور، خلیفة دوم عباسی (حک : ۱۳۶ـ ۱۵۸)، به مالک بن انس ، پیشوای مذهب مالکی ، برای اعلام کردن کتاب او به عنوان تنها منبع رسمی و مشروع در جامعه اسلامی ، با مخالفت مالک روبرو شد (طبری ، ص ۶۵۹ ـ۶۶۰).مأمون * (حک : ۱۹۸ـ ۲۱۸) برای رفع مناقشات مذهبی مجالس متعددی تشکیل می داد که در آن پیشوایان و عالمان هر مذهب در بارة مسائل مختلف بحث می کردند، ولی حمایت مأمون از معتزله این جلسات را بی نتیجه کرد (صعیدی ، ص ۳۷ـ ۳۸).نادرشاه افشار (حک : ۱۱۴۸ـ۱۱۶۰) در مجلسی که در ۱۱۴۸ با حضور نمایندگان تمام طبقات ایران در دشت مغان بر گزار شد، شرط پذیرفتن سلطنت را ترک سبّ سه خلیفة اول و احتساب مذهب شیعة جعفری ، به عنوان مذهب پنجم در کنار مذاهب چهارگانة اهل سنّت ، اعلام کرد و نمایندگانی به عثمانی فرستاد و همکاری آنان را در این امر خواستارشد. وی ، به رغم جنگهای ایران و عثمانی و تجاوز نیروهای عثمانی به مرزهای ایران ، برای وحدت شیعه و سنّی تلاش نمود و در ۱۱۵۶ پیشنهاد کرد که علمای برجستة شیعه و شیخ الاسلام عثمانی ، عبداللّه سُوَیدی ، مجلس بحث و گفتگویی در بغداد تشکیل دهند، اما با مخالفت علمای شیعه و کارشکنی و بدگمانی شیخ الاسلام عثمانی این اقدام بی نتیجه ماند (محیط طباطبائی ، ۱۳۷۰ ش ، ص ۱۷۴؛ آتابای ، ص ۷۱).سیدجمال الدین اسدآبادی * در اوایل سدة چهاردهم ،موضوع اتحاد اسلام را در مقالاتش در مجلة عربی زبان عروة الوثقی * ، مطرح ، و اندیشه های خود را با استفاده از حمایت مسئولان کشورهای اسلامی تشریح می کرد. باتعطیل عروة الوثقی ، این موضوع مدتی مسکوت ماند وبا دعوت سلطان عبدالحمید دوم عثمانی (حک : ۱۲۹۳ـ۱۳۲۷/ ۱۸۷۶ـ ۱۹۰۹)، از سیدجمال الدین ، برای فعالیت در راه تحقق اتحاد اسلام ، دوباره مطرح شد. هر چند که به سبب بروز مخالفتها و مبهم بودن اغراض عبدالحمید این امرتحقق نیافت (محیط طباطبائی ، ۱۳۷۰ ش ، ص ۱۸۲، ۱۸۵، ۱۸۷).نخستین جمعیت تقریب بین ادیان در ۱۳۰۳ تشکیل شد. پس از تعطیل عروة الوثقی ، محمد عبده * به بیروت رفت و با همکاری کسانی چون ابوتراب ساوجی (خادم سیدجمال الدین اسدآبادی ) و میرزا محمدباقر بواناتی * (مترجم انگلیسی عروة الوثقی )، «جمعیة التقریب بین اهل الاسلام و اهل الکتاب » را تأسیس کرد که بعدها اشخاصی از ایران و عثمانی و انگلیس و هندوستان به آن پیوستند. مدت فعالیت این جمعیت کوتاه بود (همو، ۱۳۷۵ ش ، ص ۱۷ـ ۱۸).در ۱۳۱۷ ش / ۱۹۳۸، یک روحانی ایرانی به نام محمدتقی قمی * از ایران به مصر مهاجرت کرد و در قاهره «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة » را تشکیل داد که مهمترین اقدام در راه تقریب علمی بود. او خود به عنوان دبیر کل مادام العمراین جمعیت بر گزیده شد (جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة ، ص ۱۲۴، ۱۲۷). جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹ـ۱۹۴۵) در روند کار جمعیت خلل ایجاد کرد و قمی از مصر خارج شد، ولی در ۱۳۲۵ ش / ۱۹۴۶ به مصر بازگشت وکار خود را از سر گرفت (قمی ، ۱۳۸۴، ص ۱۸۹ـ۱۹۰؛ واعظ ، ص ۲۹۹ـ۳۰۰).دارالتقریب محل گردهمایی دانشمندان و روحانیان شیعه و سنّی شد. کسانی چون محمدعلی علوبه پاشا (دانشمندی که بعداً به ریاست جمعیت بر گزیده شد)، شیخ عبدالمجید سلیم * (رئیس هیئت فتوای دانشگاه الازهر)، حاج امین حسینی (مفتی اعظم فلسطین )، شیخ محمدعبداللطیف (مفتی وزارت اوقاف )، شیخ محمدعبدالفتاح عنانی (رئیس مذهب مالکی )، شیخ محمود شَلْتوت * (عضو هیئت کبارالعلماء حنفی )، حسن البَنّا * (رهبر جمعیت اخوان المسلمین )، قاضی محمدبن عبداللّه امری (نمایندة شیعة زیدیة یمن ) و برخی دیگر، از اعضای این جمعیت بودند. بعدها شیخ محمدحسین کاشف الغطاء ( رجوع کنیدبه آل کاشف الغطاء * ) و سیدهبة الدین شهرستانی و سیدعبدالحسین شرف الدین ، هر سه از علمای برجستة شیعه ، نیز به این جمعیت پیوستند (جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة ، ص ۱۲۷ـ ۱۲۹، و ص ۱۲۹، پانویس ۱).آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردی * ، مرجع تقلید شیعیان ، از اهداف و مرام این جمعیت حمایت کرد و آنان را از حمایتهای مالی و معنوی خود بهره مند ساخت (در مورد مواضع واندیشة آیت اللّه بروجردی در بارة تقریب رجوع کنیدبه واعظ زادة خراسانی ، ۱۴۱۷، ص ۸ـ۱۲؛ هدی ، ص ۵۷ ـ۶۰). مناسبات دوستانه و مکاتبات بروجردی و شلتوت ، به صدور فتوای تاریخی معروف شلتوت مبنی بر به رسمیت شناختن مذهب شیعه انجامید (بی آزار شیرازی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۲۰۱ـ۲۰۳؛برای آگاهی از متن این فتوا رجوع کنیدبه شلتوت ، ۱۳۳۸ ش ، ص ۲ـ۳). دارالتقریب گاه از حمایت رهبران سیاسی کشورهای اسلامی نیز برخوردار می شد (برای نمونه رجوع کنیدبه جودکی و تبرائیان ، ص ۳۵۷ـ۳۵۹).مهمترین دستاورد دارالتقریب پی ریزی راههای عملی اتحاد مسلمانان بود. در مجلة رسالة الاسلام ، که از ۱۳۲۸ تا ۱۳۵۱ ش / ۱۹۴۹ـ۱۹۷۲ به تناوب فعالیت می کرد، دیدگاهها و راه حلهای علمای برجستة اسلامی در این باره به چاپ می رسید. در این مقالات تحقیقی ، نویسندگان شیعه و سنّی می کوشیدند با ارائة مشترکات شیعیان و اهل سنّت و تبیین جوهر اصلی دین ، به هدف خود دست یابند ( رجوع کنیدبه مخلوف ، ص ۱۴۱ـ۱۴۶؛ مغنیه ، ۱۳۷۵، ص ۱۴۸ـ۱۵۱). بحث در بارة اجتهاد * و نقش آن در پیدایی مذاهب گوناگون اسلامی و تأثیر رهیافتهای مختلف تفسیری و حدیثی و غیره بر آن ، در نهایت به پیدایی فقه مقارن (تطبیقی ) انجامید (برای نمونه رجوع کنیدبه آل کاشف الغطاء، ص ۲۳۹ـ۲۴۳؛ مراغی ، ص ۳۴۹ـ۳۵۳؛ در مورد فقه مقارن رجوع کنیدبه مدنی ، ص ۳۹۴ـ۴۰۶؛ واعظ زادة خراسانی ، ۱۳۷۹ ش ، ص ۱۵۵ـ ۱۶۸). صدور فتوای شلتوت در هفدهم ربیع الاول ۱۳۷۸، مبنی بر جواز پیروی از مذهب شیعة امامیه همانند چهار مذهب فقهی اهل سنّت ، بزرگترین اقدام عملی در راه تقریب به شمار می آید ( همبستگی مذاهب اسلامی ، ص ۳۴۵ـ۳۴۶). نشر مقالات و کتب متعدد، برای تنزیه شیعیان از برخی اتهامات ناروا و نشان دادن چهره ای صحیح از مذهب شیعه ، از دیگر اقدامات دارالتقریب بود (ایرادات اهل سنّت به برخی اعتقادات شیعه ، شامل عصمت ، بداء، مقامات ائمة شیعه ، شفاعت ، علم غیب امام ، یا نسبت دادن تحریف قرآن به شیعه و جز آن است ؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنیدبه مغنیه ، ۱۳۷۴، ص ۳۷۹ـ۳۸۱؛ علوی مدغری ، ص ۳۶ـ ۴۵). کتابهای الحج علی المذاهب ، المختصر النافع ، و تذکرة الفقهاء (از کتب فقهی شیعه )، وسائل الشیعه (کتابی حدیثی و از مهمترین مآخذ فقه شیعه )، و حدیث الثقلین به همین منظور چاپ شد. علاوه بر آن ، با توجه به جایگاه تفسیر در علوم اسلامی ، تفسیر مجمع البیان * طبرسی از تفاسیر شیعه ، و تفسیر شلتوت از تفاسیر اهل سنّت به چاپ رسید (بی آزار شیرازی ، ۱۳۷۷ ش ، ص ۳۲۷ـ۳۳۲). تدریس فقه شیعه در دانشگاه الازهر در کنار سایر مذاهب فقهی و نیز تغییربرخی قوانین مصر طبق مذهب شیعه (از جمله قوانین طلاق و خانواده )، در زمان ریاست شلتوت در الازهر به عنوان مفتی اعظم اهل تسنن صورت گرفت (شلتوت ، ۱۳۷۷ ش ، ص ۴۱۱ـ ۴۱۴).وهابیون از این اقداماتِ دارالتقریب انتقاد کردند و آن را طرح مؤسسة شیعی دارالتقریب برای تغییر دادن مذهب تسنن به تشیع قلمداد نمودند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل واژه ؛ نیز برای آگاهی از نقش وهابیون در تفرقه افکندن میان مسلمانان رجوع کنیدبه بی آزار شیرازی ، ۱۳۷۰ ش ، ص ۴۹ـ۵۱). موانع سیاسی ، بویژه تفرقه افکنیهای آشکار و پنهان دولتهای استعماری غربی ، و بدفهمی عمومی از اقدامات دارالتقریب و هدف آن ، مانعی دیگر بر سر راه تقریب بود و با آنکه این جمعیت ، اصول و مواضعش را اعلام کرده بود، عده ای همواره هدف آن را سنّی کردن شیعیان یا شیعه کردن سنّیان می دانستند.این موانع سبب شد که بتدریج از فعالیتهای دارالتقریب کاسته شود. سرانجام شیخ محمدتقی قمی مصر را به قصد پاریس ترک کرد و در ۱۳۶۹ ش در همانجا درگذشت ( د. اسلام ، همانجا).در دهة ۱۳۷۰ ش ، برخی مؤسسات یا افراد علاقه مند به دارالتقریب و اصولاً اندیشة تقریب ، مقالات مندرج در شصت شمارة رسالة الاسلام را منتشر کردند، از جمله بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی با همکاری مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیة در ۱۳۷۰ ش دورة کامل آن را چاپ کرد. برخی نیز گزیده ای از مقالات آن را به صورت کتاب منتشر کردند، از جمله : محمد محمد مدنی ( دعوة التقریب من خلال رسالة الاسلام ، قاهره ۱۹۶۶)؛ عبدالکریم بی آزار شیرازی ( الوحدة الاسلامیة اوالتقریب بین المذاهب السبعة ، بیروت ۱۹۷۵ و آینة همبستگی ، تهران ۱۳۵۵ ش )؛ عبداللّه محمدتقی قمی ( دعوة التقریب : تاریخ و وثائق ، قاهره ۱۹۹۱)؛و شیخ عبداللّه علایلی ( نحو مجتمع الاسلامی الموحَّد :مسئلة التقریب بین المذاهب الاسلامیة ، اُسَس و منطقیات ، بیروت ۱۹۹۴).در ۱۳۶۹ ش ، به ابتکار آیت اللّه سیدعلی خامنه ای «مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی » به وجود آمد. این مجمع عهده دار تلاشهای تقریبی در جهان اسلام است و همه ساله با شرکت اندیشمندان اسلامی ، در ایران یا دیگر کشورهای اسلامی همایشهای وحدت بر گزار می کند. مجلة رسالة التقریب (به زبان عربی ، چاپ تهران )، ترجمان (ارگان ) مجمع تقریب ، از ۱۳۷۱ ش فعالیت خود را به منظور ایجاد روح وحدت اسلامی در میان ملل مسلمان آغاز و آثار اندیشمندان اسلامی رامنتشر کرده است .جمهوری اسلامی ایران از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی (۲۲ بهمن ۱۳۵۷) تاکنون ، به وحدت و تقریب مسلمانان ، و پیشگیری از هر اقدام تفرقه انگیز، توجهی ویژه کرده است . جدالها و تعصبات از موانع مهم تقریب مذاهب بوده است . جمهوری اسلامی ایران برای رفع بدبینیها و تحریفها و تهمتها اقدامات گوناگونی کرده که از آن جمله است : اعلان ۱۲ تا ۱۷ ربیع الاول هر سال (ایام ولادت پیامبر اسلام ) به عنوان هفته وحدت ؛ اهتمام وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در جلوگیری از نشر کتابهای تفرقه آمیز (بی آزار شیرازی ، ۱۳۷۰ ش ، ص ۵۷؛ نیز برای نمونه اقدامات رجوع کنیدبه مشکینی ، ص ۱۳) صدور فتوای امام خمینی مبنی بر لزوم نماز جماعت گزاردن شیعیان همراه با سایر مسلمانان در مراسم حج و تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی در تهران ، که در آن فقه جعفری ، زیدی ، حنفی ، مالکی ، شافعی ، حنبلی و اِباضی تدریس می شود (بوختا، ص ۳۳۴).در پی چند دهه فعالیت مستمر متفکران و علاقه مندان اندیشة تقریب و تلاش برای ایجاد «جهان بینی مشترک برای تمام امت اسلامی »، اندیشه وحدت اسلامی در میان بیشتر مسلمانان مطرح شده است و مؤسسات اسلامی برای تحقق آن تلاش می کنند (برای نمونه رجوع کنیدبه صدیقی ، ص ۱۲۸، ۱۵۳). اطلاع از اندیشه های واقعی مذاهب دیگر، به دور از نسبتهای ناروایی که به هریک از آنها داده شده و پرهیز از مطلق نگری و آگاهی از علل تفرقه و اختلاف ، هدفی است که می توان با روش «تقریب علمی » به آن دست یافت . در بهمن ۱۳۷۱/ فوریة ۱۹۹۳، بنیاد تحقیقات علمی اسلامی در استانبول محفلی علمی (سمپوزیوم ) برگزار کرد که در آن محققان سنّی و شیعه شرکت داشتند و به زعم اندیشمندان ، این اقدام تأثیر گسترده ای در شناساندن چهرة علمی و صحیح تشیع داشت . کتابهای استدلالی و احتجاجیِ عالمانی چون کاشف الغطاء، شرف الدین ، سیدمحسن امین ، علامه امینی و دیگران نیزتأثیر ارزنده ای در راه رسیدن به اهداف مذکور داشته است . تألیف کتاب الفقه علی المذاهب الخمسة از محمدجوادمُغْنیه ، و دروس فی الفقه المقارن از محمدابراهیم جناتی (هر دو در زمینة فقه تطبیقی ) و المراجعات شرف الدین (در معرفی مواضع و مبانی اعتقاد شیعی ) نیز از جمله اقدامات مؤثر بوده است .با توجه به زمینه های وحدت در اصول اعتقادی مسلمانان همچون اعتقاد به توحید، نبوت ، معاد، نماز، روزه ، دارابودن قبله و کتاب واحد و بسیاری از اصول دیگر دینی ونیز سنّت پیامبر و روش ائمة شیعه در دعوت به اتحاد وسفارش به پرهیز از جدال و اختلاف با برادران دینی ، وتوجه و هشیاری علما و سیاستمداران کشورهای اسلامی به ضرورت این امر، می توان امیدوار بود که این اندیشه به بار بنشیند و از تفرقه و اختلاف کشورهای اسلامی بکاهد. ترویج فرهنگ و اخلاق تقریب ، محور قراردادن قرآن به عنوان متنی قطعی و مسلّم برای همة مسلمانان ، جداکردن مواضع سیاسی و فکری از احکام فقهی و نیز جداکردن احکام فقهی از مواضع اعتقادی ، گسترش و تعمیق مباحثات فقهی و کلامی و تفسیری و حدیثی ، همراه با تضارب آرا و افکار در محیطی آرام و به دور از تشنجات حاصل از دخالت مغرضان ، درتحقق تقریب بین مذاهب اسلامی تأثیر بسیار دارد (حکیم ، ص ۱۹۴ـ۱۹۹).

منابع : بدری آتابای ، «تلاش نادرشاه افشار برای رفع اختلافات مذهبی »، میراث ایران ، ش ۲۲ (تابستان ۱۳۸۰)؛ محمدحسین آل کاشف الغطاء، «الاجتهاد فی الشریعة بین السنّة و الشّیعة »، رسالة الاسلام ، سال ۱، ش ۳ (رمضان ۱۳۶۸)؛ عبدالکریم بی آزار شیرازی ، شیخ محمود شلتوت : طلایه دار تقریب ، تهران ۱۳۷۹ ش ؛ همو، «فتاوی تفرقه انگیز وهابیان همسو با خشم آمریکا و اسرائیل از تقریب بین مسلمانان »، مشکوة ، ش ۳۳ (زمستان ۱۳۷۰)؛ همو، «معرفی شیعه و انتشارات دارالتقریب »، در همبستگی مذاهب اسلامی : بحثهای علمی و اصلاحی پیشوایان مذاهب اسلامی ، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی آزار شیرازی ، [ تهران ] : سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ، ۱۳۷۷ ش ؛ جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة ، «اساسنامة جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی »، در همبستگی مذاهب اسلامی ، همان ؛ حجت اللّه جودکی و صفاءالدین تبرائیان ، «گزارشی از یک گفت وگوی منتشرنشده در ایران : جماعت تقریب و دکترمصدق »، تاریخ معاصر ایران ، سال ۱، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۶)؛ محمدباقر حکیم ، وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن و سنّت ، ترجمة عبدالهادی فقهی زاده ، تهران ۱۳۷۷ ش ؛ محمدحسن زمانی ، «علامه امینی پرچمدار نهضت تقریب علمی »، بصائر ، سال ۴، ش ۲۶ (مرداد و شهریور ۱۳۷۶)؛ محمود شلتوت ، «شیعه و دانشگاه الازهر»، در همبستگی مذاهب اسلامی ؛ همو، «فتوای تاریخی شیخ شلتوت »، درسهائی از مکتب اسلام ، سال ۲، ش ۳ (اسفند ۱۳۳۸)؛ کلیم صدیقی ، نهضتهای اسلامی و انقلاب اسلامی ایران ، ترجمة هادی خسروشاهی ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛ عبدالمتعال صعیدی ، «سعی قدیم فی توحیدالمذاهب »، رسالة الاسلام ، سال ۷، ش ۱ (جمادی الا´خره ۱۳۷۴)؛ عبدالکبیر علوی مدغری ، التقریب بین الفرق الاسلامیة ، ۴: «قضایا ینبغی الحسم فیها»،۵: «خطا فی المنهج »، مغرب ۱۹۹۲؛ محمدتقی قمی ، «رجال صدقوا»، رسالة الاسلام ، سال ۱۴، ش ۵۵ ـ۵۶ (محرّم ۱۳۸۴)؛ محمدمحیط طباطبائی ، سیدجمال الدین اسدآبادی و بیداری مشرق زمین ،به کوشش هادی خسروشاهی ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛ همو، «سیدجمال الدین و وحدت اسلامی »، تاریخ و فرهنگ معاصر ، سال ۵، ش ۳ـ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۵)؛ محمدبن جریر طبری ، «المنتخب من کتاب المذیل من تاریخ الصحابة و التابعین »، در دیول تاریخ الطبری ، ج ۱۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره [ ۱۹۷۷ ] ؛ حسنین محمد مخلوف ، «من المغنی الاکبر»، رسالة الاسلام ، سال ۴، ش ۲ (رجب ۱۳۷۱)؛ محمد محمدمدنی ، «فقه مقارن ، یا، تحولی بزرگ در دانشگاه الازهر»، در همبستگی مذاهب اسلامی ، همان ؛ محمدمصطفی مراغی ، «الاجتهاد فی الشریعة »، رسالة الاسلام ، سال ۱، ش ۴ (ذی الحجّة ۱۳۶۸)؛ علی مشکینی ، المصباح المنیر ، قم ۱۳۷۶ ش ؛ محمدجواد مغنیه ، «الاصول الثّلاثة و الاخوة فی الدّین »، رسالة الاسلام ، سال ۸ ، ش ۲ (رمضان ۱۳۷۵)؛ همو، «الغلاة فی نظر الشیعة الامامیّة »، رسالة الاسلام ، سال ۶، ش ۴ (صفر ۱۳۷۴)؛ حسام الدین واعظ ، «نقش وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در روابط بین الملل »، پایان نامة کارشناسی علوم سیاسی ،دانشکده روابط بین المللی ، وزارت امورخارجه ، ۱۳۷۲ ش ؛ محمد واعظ زادة خراسانی ، «السید البروجردی و التقریب »، رسالة التقریب ، سال ۳، ش ۱۲ (ربیع الثانی ـ جمادی الا´خره ۱۴۱۷)؛ همو، الواحدة الاسلامیة : عناصرها و موانعها ، چاپ سیرآقائی ، تهران ۱۳۷۹ ش ؛س . هدی ، «دو سند تاریخی در راه تقریب بین مذاهب اسلامی »، درسهائی از مکتب اسلام ، سال ۳، ش ۴ (خرداد ۱۳۴۰)؛ همبستگی مذاهب اسلامی : بحثهای علمی و اصلاحی پیشوایان مذاهب اسلامی ، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی آزار شیرازی ، [ تهران ] : سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ، ۱۳۷۷ ش ؛Wilfried Buchta, "Tehran&#۳۹;s Ecumenical Society (Majam` al-Taqr ¦ â b): a veritable ecumenical revivel or a Trojan Horse of Iran?", in The Twelver Shia in modern times: religious culture and political history , ed. by Rainer Brunner and Werner Ende, Leiden ۲۰۰۱; EI ۲ , s.v. "Tak ¤ r ¦ â b" (by W. Ende).