تفسیر فُرات کوفی ، تفسیری روایی به عربی از ابوالقاسم فرات‌بن ابراهیم‌بن‌فرات کوفی، محدّث و مفسر شیعی (زنده در 307). فرات این تفسیر را بر اساس ترتیب سوره‌ها تنظیم کرده، اما بر خلاف مفسران متقدم شیعی همچون قمی و عیّاشی (بر ـ اشر ، ص30؛ قس مامقانی، ج2، بخش2، ص3) تنها آیاتی را بر گزیده است که در شأن نزول و تفسیر یا تأویل قریب و بعید آنها، روایتی در بارة تعالیم و اعتقادات شیعی از ائمة شیعه علیهم‌السلام یا صحابه و برخی تابعین در دست داشته است (برای دسته‌بندی موضوعی از مطالب تفسیر رجوع کنید به فرات کوفی، چاپ محمدکاظم، فهرست، ص 627ـ672؛ در بارة دیگر ویژگیهای ترتیب آیات در سوره‌ها رجوع کنید به همان، مقدمة محمدکاظم، ص14ـ15).رجالیون متقدم شیعه همچون کَشّی و نَجاشی و شیخ‌طوسی، و متأخرانی چون ابن‌داوود و علامه حلّی و محمدبن علی اردبیلی، در بارة ابوالقاسم فرات هیچ اطلاعی نداده‌اند (در بارة منابع جدید رجوع کنید به امین، ج8، ص396؛ خوئی، ج 13، ص 252ـ 253؛ قمی، ج1، ص349؛ آقابزرگ‌طهرانی، 1390، ص216). با وجود این، از زیدیه ابوعبداللّه علوی شجری (متوفی 445) به واسطة محمدبن حسن‌بن احمدبن ولید، از مشایخ صدوق، در کتاب فضل زیارة الحسین (ص49، 64، 68، 74، 77ـ 78 و جاهای دیگر)، از اهل‌سنّت عبیداللّه‌بن عبداللّه حسکانی در شواهد التنزیل (جاهای متعدد) از تفسیر او نقل کرده‌اند (آقابزرگ‌طهرانی، 1403، ج4، ص299؛ نیز رجوع کنید به فرات کوفی، مقدمة محمدکاظم، ص 21ـ22). حتی محدّثانی چون حسن‌بن محمدبن سعید هاشمی و علی‌بن بابویه قمی از تفسیر فرات کوفی برای شیخ صدوق روایت کرده‌اند (همانجا؛ برای فهرستی از موارد نقل صدوق از این تفسیر رجوع کنید به فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم، ص40ـ41؛ موحدی محب، ص36). نام وی در اسناد برخی روایات سیدبن‌طاووس نیز آمده است (فرات کوفی، چاپ غروی اوردبادی، مقدمه، ص4؛ موحدی محب، همانجا؛ در بارة دیدگاههای علمای متأخرشیعی رجوع کنید به ادامة مقاله). با اینهمه، نسبتِ کوفی او، اسامی مشایخ و شاگردان او و محتوای تفسیر موجودش مهمترین منبع برای تعیین حدود زمانی زندگیش و پی بردن به روش و دیدگاههای تفسیری وی است. برخی متأخران، با توجه به ختم روایات این تفسیر به امام رضا علیه‌السلام، فرات را در شمار اصحاب آن حضرت، یا امام جواد و گاه امام هادی علیهماالسلام دانسته‌اند (امین، همانجا؛ صدر، ص332؛ داوری، ص289). اما سند برخی از روایات این تفسیر به کسانی باز می‌گردد که یکصد سال پس از وفات ایشان درگذشته‌اند. خود فرات نیز در اوایل قرن چهارم (307) زنده بوده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله). با توجه به اسناد روایات این تفسیر، فرات باید از علمای نیمة دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم باشد.برخی مشایخ فرات در روایات تفسیرش عبارت‌اند از: حسین‌بن‌سعید کوفی اهوازی (متوفی250) از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام، جعفربن‌محمدبن‌مالک فزاری (متوفی300) و عبیدبن‌کثیر عامری (متوفی294؛ برای فهرست کاملِ راویان در تفسیر فرات رجوع کنید به فرات کوفی، مقدمة محمدکاظم، ص25ـ40). در بارة زیدی یا عامی بودنِ برخی از این مشایخ سخن رفته است، از جمله در بارة فضل‌بن‌یوسف قصبانی (طوسی، ج1، ص59، حدیث166)، محمدبن منصور مرادی، محدّث زیدی نیمة اول قرن سوم (مادلونگ ، ص50 به بعد) و حسین‌بن حکم حِبَری (متوفی 286) صاحب تفسیر حبری ( رجوع کنید به مقدمة حسینی، ص36ـ 38، 209ـ211). برخی با توجه به همین اسانید زیدی، و نیز عدم تصریح فرات به دوازده امام علیهم‌السلام و وجود روایتی از زیدبن‌علی در اختصاص عصمت به پنج تن آل‌عبا در این تفسیر، احتمال داده‌اند که فرات هنگام نوشتن تفسیر زیدی بوده است (برای نمونه رجوع کنید به فرات‌کوفی، مقدمة محمدکاظم، ص11). روایات فرات از صادقین و امام رضا علیهم‌السلام (برای نمونه رجوع کنید به همان، حدیثهای ش 384، 385، 601، 604) و وجود روایات متعدد دالّ بر خروج قائم یا مهدی عجّل‌اللّه‌تعالی فرجه‌الشریف (مانند حدیثهای ش 48، 249، 607، 627، 747) و نیز روایاتی در بارة سرچشمة نورانی ائمه علیهم‌السلام ــ که بر خلاف دیدگاههای زیدیه در این‌باره است ــ احتمال زیدی بودن فرات را ضعیف می‌کند؛ در عین حال گرایش فرات را به اعتقادات زیدیه نمی‌توان از نظر دور داشت (قس موحدی محب، ص38ـ40).اگرچه تفسیر فرات در برخی جوامع تفسیری شیعی و سنّی پس از خود حضوری کمرنگ داشته و نام فرات در کتب تراجم و رجال کهن شیعی نیامده است، از قرن چهارم به بعد محدّثانی چون محمدبن حسن حرّ عاملی (برای نمونه رجوع کنید به ج3، ص159) و مجلسی (ج1، ص 37) وی و تفسیرش را معتمَد دانسته و از آن روایت کرده‌اند. در آثار کسانی چون قاضی سعید قمی، مشهدی قمی صاحب تفسیر کنزالدقائق ، مولی ابوالحسن شریف صاحب تفسیر مرآت‌الانوار ، و فیض کاشانی نیز نشانه‌های رجوع به تفسیر فرات وجود دارد (موحدی محب، ص36). مجلسی در بحارالانوار (همانجا) او را به دلیل هماهنگی روایاتش با احادیث معتبر امامیه، موثق دانسته است. مامقانی (ج 2، بخش 2، ص 3) نیز پس از اشاره به این سخن مجلسی و دیگران، فرات را امامی و روایات وی را در بالاترین درجة حُسن دانسته است. خوانساری (ج 5، ص 354) هم سخنی به همین مضمون آورده است.نسخه‌های موجود از تفسیر فرات ، به روایت ابوالخیر مقدادبن علی حجازی از ابوالقاسم‌عبدالرحمان علوی از فرات است. مقدمة این تفسیر نوشتة فرات نیست و عبارت «الشیخ‌الفاضل استاد المحدثین‌فی‌زمانه» که ابوالقاسم علوی در بارة مؤلف کتاب گفته است، جایگاه علمی فرات را در زمان خودش نشان می‌دهد (قس برـ اشر، ص29ـ30؛ برای برخی از نسخه‌های خطی تفسیر فرات رجوع کنید به بکائی، ج6، ص2391؛ فرات کوفی، مقدمة محمدکاظم، ص19ـ22؛ برـ اشر، ص32). در نسخة خطی مدرسة فیضیة قم، راوی تفسیر پدر شیخ صدوق معرفی شده که سهو می‌نماید. غالب روایات این تفسیر با حذف سلسلة سند، به تعبیر «مُعَنعَن» آمده است؛ داوری (همانجا) تنها 120 روایت مُسند یافته است. برخی، با توجه به مسند بودن این روایات در نقل حسکانی در شواهدالتنزیل و با دقت در تاریخ کتابت نسخه‌های خطی که همگی از قرن دهم به بعد است، احتمال داده‌اند که سلسلة اسانید بین قرن پنجم تا دهم حذف شده باشد (آقابزرگ‌طهرانی، 1403، ج4، ص298؛ فرات کوفی، مقدمة محمدکاظم، ص16).تفسیر فرات نخستین بار در 1354 در نجف به اهتمام و مقدمة شیخ محمدعلی غروی اردوبادی چاپ شد. این چاپ که در قم نیز افست شده است، 766 حدیث دارد. همچنین این تفسیر در 1410 در تهران به تصحیح محمدکاظم، با 775 حدیث، چاپ شد.منابع: محمدمحسن آقابزرگ‌طهرانی، الذریعة‌الی‌تصانیف‌الشیعة ، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعة: نوابغ‌الرُّواة‌فی‌رابعة‌المئات ، چاپ علی نقی منزوی، بیروت 1390/ 1971؛ امین؛ محمدمحسن بکائی، کتابنامة بزرگ قرآن کریم ، تهران 1374 ش ـ ؛ حسین‌بن‌حکم حبری، تفسیر الحبری ، چاپ محمدرضا حسینی، بیروت 1408/1987؛ حرّ عاملی؛ عبیداللّه‌بن عبداللّه حسکانی، شواهدالتنزیل‌لقواعدالتفضیل ، چاپ محمدباقر محمودی، تهران 1411/1990؛ خوانساری؛ خوئی؛ مسلم داوری، اصول علم الرجال ، قم 1416؛ حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام ، [ بغداد 1370 ] ، چاپ افست تهران [ بی‌تا. ] ؛ محمدبن‌حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت 1410/ 1981؛ محمدبن‌علی علوی‌شجری، فضل‌زیارة‌الحسین ( علیه‌السلام )، چاپ احمدحسینی، قم1403؛ فرات‌بن‌ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی ، چاپ محمدعلی غروی‌اوردبادی، نجف 1354، چاپ افست قم [ بی‌تا. ] ؛ همان، چاپ محمدکاظم، تهران 1410/1990؛ عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ?[ 1327 ش ] ؛ عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ1352؛ عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، آینة پژوهش ، سال 10، ش6 (بهمن ـ اسفند 1378)؛Me'ir Mikha'el Bar- Asher, Scripture and exegesis in early Ima ¦ m i ¦ -Shiism , Leiden 1999; Wilferd Madelung, Der Imam al-Qa ¦ simibn Ibra ¦ h i ¦ m und die Glaubenslehre der Zaiditen , Berline 1965.
