تفسیر عَیّاشی ، از تفسیرهای کهن امامی متعلق به عصر غیبت صغرا (260ـ329)، تألیف ابونصر محمدبن مسعود عیّاشی. در تفسیر عیّاشی، همچون دیگر آثار امامیة این دوره، جنبة روایی غالب است؛ با این حال، به دلیل توجه مؤلف به آیات‌الاحکام، ویژگی فقهی این تفسیر بیشتر از دیگر تفاسیر کهن امامیه، همچون تفسیرِ فرات کوفی * و تفسیرِ علی‌بن ابراهیم قمی * ، است (برای نمونه رجوع کنید به عیّاشی، ج1، ص192، 238، 248).عیّاشی نخست در مقدمه‌ای کوتاه به ذکر احادیثی در فضیلت قرآن کریم، ترک روایت احادیث مخالف با قرآن، مطالبِ مذکور در قرآن و لزوم مراجعه به ائمة‌اطهار علیهم‌السلام برای فهم و تفسیر قرآن، پرداخته است (همان، ج1، ص74ـ97). سپس آیاتی را تفسیر کرده که در آنها روایاتی از ائمه علیهم‌السلام در بارة اعتقادات و آموزه‌های شیعی ــ بویژه در فضائل اهل‌بیت علیهم‌السلام و منقصت دشمنان ایشان ــ رسیده است. بیشتر این روایات از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام نقل شده است. رجال‌شناسان امامی، با وجود ستودن عیّاشی، گفته‌اند که وی از افراد ضعیف روایت می‌کرده است (نجاشی، ص350؛ طوسی، ص317ـ320).در تفسیر عیّاشی، علاوه بر مطالب تفسیری و فقهی، به مسائل کلامی نیز پرداخته شده است؛ مثلاً عیّاشی در بحث از جبر و تفویض، روایاتی دالّ بر رد هر دو نظریة جبر و تفویض آورده و نظری موافق با «امر بین‌أمرین» ارائه کرده است (ج2، ص140ـ141). عیّاشی روایاتی در بارة فرقه‌های شیعی و دیگر فرق، از جمله واقفه و خوارج و عِجلیّه و قَدَریه، آورده است ( رجوع کنید به همان، ج 2، ص 55، 104، 112، 124ـ 125، 163؛ برای آگاهی از جنبه‌های قصصی رجوع کنید به همان، ج1، ص 145ـ149، ج 2، ص 154ـ 155).متن موجود تفسیر عیّاشی نوشته‌ای مرسل است که در آن اسناد احادیث ذکر نشده است و تفسیر قرآن کریم را از ابتدا تا سورة کهف در بر دارد، اما بر اساس مطالبی که از این تفسیر در آثار دوره‌های بعدی آمده، احتمالاً در اصل شامل تمامی قرآن بوده است. نوشتة موجود ظاهراً اندکی پس از وفات مؤلف تدوین یافته است. تدوین‌کننده، بنا بر گزارش خود وی اسناد را حذف کرده تا در فرصتی مناسب، این متن را نزد کسی که آن را به طریق سماع یا اجازه از مؤلف یا احتمالاً از شاگردان وی به دست آورده، برخواند (همان، ج 1، ص 73؛ در بارة انتقاد محمدباقر مجلسی از این‌کار رجوع کنید به ج 1، ص 28). حاکم حَسْکانی در شواهدالتنزیل از متن مسنَدِ تفسیر استفاده کرده است و گویا متن مسندِ تفسیر تا زمان ابن‌طاووس (متوفی 664) در دست بوده است (ابن‌طاووس، ص 79).از مقایسة روایات دالّ بر وقوع تحریف در قرآن کریم در تفسیر عیّاشی با نسخة خطی قِرائات احمدبن محمد سَیاری، بر می‌آید که این اثر منبع عیّاشی در نقل روایات بوده است (برای نمونه رجوع کنید به عسکری، ج3، ص114ـ 115، 259، 262، 264)، حال‌آنکه رجال‌شناسان امامی روایات منقول از سیاری را بسیار ضعیف دانسته و در مسائل فقهی به آنها بی‌اعتنا بوده‌اند (خوئی، ج 2، ص 282ـ284). بر اساس مطالب مشابه در تفسیر عیّاشی و تفسیر علی‌بن ابراهیم قمی، احتمالاً این دو اثر منابع مشترکی داشته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به عیّاشی، ج1، ص109ـ113، 145ـ 149؛ قمی، ج1، ص36ـ41، 55 ـ 58)، از جمله تفسیر جابربن یزید جُعْفی (متوفی 128) که عیّاشی روایات فراوانی از آن نقل کرده است. تفسیر ابوالجارود زیادبن مُنذر نیز از منابع مشترک این دو بوده است، گواینکه بخشهای منقول از تفسیر مذکور در دو اثر همانند نیست و هریک از آنان از بخشهای مختلف آن استفاده کرده‌اند. نصوص بر جا مانده از تفسیر عیّاشی در شواهدالتنزیل نیز حاکی از آن است که عیّاشی از برخی منابع تفسیری اهل‌سنّت استفاده کرده است (برای نمونه رجوع کنید به عیّاشی، ج 3، ص 153، 163ـ165).از تفسیر عیّاشی نسخه‌های خطی و چاپهای مختلفی در دست است، از جمله چاپ هاشم رسولی‌محلاتی در 1340 ش (برای آگاهی بیشتر در بارة مشخصات نسخه‌ها و نیز منابع دیگر رجوع کنید به بکائی، ج6، ص2352؛ سزگین، ج 1، جزء 1، ص 99). بنیاد بعثت قم نیز این تفسیر را در 1379 ش/ 1421 در قم چاپ کرده‌است. در تصحیح این چاپ از تمام نسخه‌های موجود استفاده نشده، اما در آن 116 مورد از نصوص مفقود ــ که در دیگر متون امامی و غیرامامی نقل شده‌اند ــ گردآوری شده است که تفسیر کل قرآن را شامل می‌شود. همچنین در این چاپ اسنادها و طریق روایت عیّاشی به افراد مختلف ذکر شده است.منابع: ابن‌طاووس، سعدالسعود ، [ نجف 1369/1950 ] ، چاپ افست قم [ بی‌تا. ] ؛ محمدحسن بکائی، کتابنامة بزرگ قرآن کریم ، تهران 1374 ش ـ ؛ خوئی؛ فؤاد سزگین، تاریخ‌التراث‌العربی ، ج 1، جزء 1، نقله الی‌العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض 1403/1983؛ محمدبن‌حسن طوسی، الفهرست ، چاپ‌الویس اسپرنگر، هندوستان 1271/1853، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد 1351 ش؛ مرتضی عسکری، القرآن‌الکریم و روایات المدرستین ، تهران 1378 ش؛ محمدبن‌مسعود عیّاشی، التفسیر ، قم1421؛ علی‌بن‌ابراهیم قمی، تفسیرالقمی ، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف 1387، چاپ افست قم [ بی‌تا. ] ؛ مجلسی؛ احمدبن‌علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهرب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407.
