تَفتان ، کوه آتشفشانی نیمه‌فعال در شهرستان خاش در استان سیستان و بلوچستان. ارتفاع بلندترین قلة آن 042 ، 4 متر است و به همراه قله‌های دیگر، کوهستانی به وسعت حدود 800 ، 1 کیلومتر مربع تشکیل می‌دهد (جعفری، ج 1، ص 158). این کوهستان از شمال‌غربی (مشرقِ دهستان نازیل) به جنوب‌شرقی (غرب دهستان سَنْگان) کشیده شده است. طول آن از شمال‌غربی به جنوب‌شرقی، دوازده کیلومتر است (معرفت، ص 386).تفتان در 43 کیلومتری شمال شهرستان خاش * قرار دارد. دهستانهای گوشه و اِسْکِل‌آباد در دامنه‌های جنوبی آن، دهستانهای سنگان و تِمین و لادیز در دامنه‌های شرقی آن و دهستان کورین در دامنة شمالی آن واقع است (جعفری، همانجا).از دهانة تفتان گازهای شیمیایی متصاعد می‌شود (معرفت، همانجا). این کوه قله‌های متعددی دارد که از معروفترین آنهاست: زیارت‌کوه در شمال که مرتفعترین قله است، مادرکوه در جنوب، صبح‌کوه در شرق و نرکوه در غرب (رزم‌آرا، ص 26). قله‌های کوچکتر و فرعی آن در دامنة شمال‌غربی مشتمل است بر: شهسواران با ارتفاع 825 ، 2 متر، خارستان با ارتفاع 750 ، 2 متر و سیاه‌بندان با ارتفاع 925 ، 2 متر (جعفری، ج 1، ص 210، 341، 368). قلة چهل‌تن در منتهی‌الیه جنوب‌شرقی این کوه واقع است (معرفت، ص 387). به نوشتة سر پرسی سایکس (ص 136ـ137) نزد اهالی معروف است که یکبار چهل تن در این کوه پدیدار و سپس ناپدید شده‌اند، ازینرو این کوه برای آنان محترم بوده است. قدیمترین دهانة آتشفشانی و دهانة فعال جدید بر روی نرکوه قرار دارد ( جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 782).رود فصلی تودی لِنگ از دامنه‌های غربی (جعفری، ج 2، ص 160) و رود فصلی سَنگان از دامنه‌های شرقی تفتان سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسیری در قسمت جنوب‌شرقی با رود تهلاب تلاقی می‌کند (افشین، ج 1، ص 553). رود لادیز از دامنه‌های شمالی این کوه سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از درة لادیز به رود میرجاوه می‌ریزد (همانجا؛ رزم‌آرا، ص53). آب این رودها به مصرف زراعی می‌رسد (کیهان، ج1، ص56). چشمه‌های موجود در دامنه‌های این کوه اغلب دارای املاح گوگردی است (رزم‌آرا، ص32). رزم‌آرا (ص26) به چشمه‌ای به نام «خوش آب» در دامنه‌های این کوه اشاره کرده است. در نزدیکی درة تنگ‌گلو چشمه‌ای وجود دارد که آب آن آشامیدنی است، اما آب بقیة چشمه‌های تفتان، به سبب داشتن املاح‌گوگردی، نوشیدنی نیستند (معرفت، ص 388).پوشش گیاهیِ اطراف این کوه نسبتاً غنی است و شامل استپ کوهی و درختان جنگلی از قبیل کهور، بنه، ارژن و بادام کوهی است ( جغرافیای کامل ایران ، ج2، ص815). قسمت عمده‌ای از جنگلهای منطقة بلوچستان در اطراف این کوه قرار دارد و به سبب هوای معتدل، دامنه‌های تفتان دارای درختان هلو و زردآلو و انار است. رستنیهای دامنة آن مشتمل است بر دِرمَنِه و بومادران و کلپوره ــ که کاربرد دارویی دارند ــ و گونه‌های مرتعی برای چرای دام. دامنة تفتان زیستگاه گرگ، کفتار، روباه، شغال، خرگوش و کبک است (رزم‌آرا، ص 20؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج117ـ 118، ص 4، 24، 79).طایفة ریگی از طوایف عمده‌ای است که در مرتفعترین شیبهای تفتان (دامنه‌های شمالی) سکونت دارند (رزم‌آرا، ص46؛ سالار بهزادی، ص377، پانویس 225). دامنه‌های جنوبی تفتان، از نظر اقتصادی یکی از مراکز مهم و معتبر کشاورزی بلوچستان است (بدیعی، ج3، ص80). راههای اتومبیل‌رو خاش ـ سنگان و میرجاوه از دامنه‌های جنوب‌شرقی، خاش ـ زاهدان از دامنه‌های جنوبی و غربی، و راه لادیز ـ سعدآباد ـ زاهدان از دامنه‌های شمالی آن می‌گذرد (جعفری، ج1، ص 158).در 1310ـ1311/ 1893 سر پرسی سایکس از طریق درة تامیندان به قلة چهل تن رفته و آنجا را پوشیده از خاکستر سفید وصف کرده است (ص162، 166؛ گابریل، ص322ـ323).به نوشتة گابریل (ص362)، اسکرین در 1307 ش/ 1928 در بازدید از دامنه‌های شمالی تفتان، مقابر هفتاد مُلاّ را در غارهای طبیعی و نیز قلعة گودال را با اتاقهای حجره‌ای شکل دیده است.منابع: یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران ، تهران 1373 ش؛ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1362 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، ج1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376 ش؛ جغرافیای کامل ایران ، تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1366 ش؛ علی رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران: مکران ، تهران 1320 ش؛ عبدالرضا سالار بهزادی، بلوچستان در سالهای 1307 تا 1317 قمری ، تهران 1372 ش؛ سر پرسی مولزورث سایکس، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت نوری، تهران 1336 ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج117ـ 118: خاش ـ نره‌نو ، تهران: ادارة جغرافیائی ارتش، 1364 ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش؛ آلفونس گابریل، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه‌نوری، چاپ هومان خواجه‌نوری، تهران 1348 ش؛ احمد معرفت، کوهها و غارهای ایران ، تهران 1373 ش؛ نقشة کشور جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000،000،1:1، تهران: ادارة جغرافیائی ارتش، 1366 ش.
