تفت ، شهرستان و شهری در استان‌یزد.1) شهرستان تفت. در جنوب‌غربی استان یزد قرار دارد. از شمال به شهرستان صدوق، از شمال‌شرقی به شهرستان یزد، از مشرق به شهرستان مهریز، از جنوب به شهرستان خاتم، و از مغرب به شهرستان ابرکوه محدود می‌شود و مشتمل است بر دو بخش (مرکزی و نیر)، دَه دهستان و دو شهر (نیر و تفت). کوههای سنگتراش و کوه‌سیاه و لااَنجیر/ لاانجیره، هر سه از تودة کوهستانی شیرکوه (بلندترین قله: ح 4060 متر)، عمدتاً با جهت شمال‌غربی ـ جنوب‌شرقی در شهرستان امتداد دارند. این کوهستان شهرستان تفت را به سه منطقه، پیشکوه (آبادیهای دامنة شمالی آن) و میانکوه و پشتکوه (آبادیهای دامنة جنوبی آن)، تقسیم می‌کند. با توجه به ارتفاع شهرستان تفت، بارش آن بیشتر و دمای آن کمتر از محیطهای خشک اطراف است. زمینهای شهرستان را رودهای فصلی و سیلابی که از شیرکوه سرچشمه می‌گیرند، مانند تفت و فیض‌آباد و پایین‌درکه، آبیاری‌می‌کنند. از چشمه و قنات و چاههای نیمه‌عمیق نیز برای آبیاری زمینها و تأمین آب آشامیدنی استفاده می‌شود.شهرستان تفت از گیا چنار، تبریزی، گونِکتیرا و اَنغوزه و از زیا گرگ، شغال، روباه، آهو، بزکوهی، قوچ، میش، خرگوش، کبک و تیهو دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج83، ص 25).اهالی این شهرستان به کشاورزی، بویژه باغداری و پرورش کرم‌ابریشم، تولید صنایع‌دستی از جمله بافت فرش با طرح کاشانی، پارچه‌بافی و گیوه‌چینی اشتغال دارند (همان، ج 83، ص 26، 28؛ یزد نگین کویر ، دفتر نخست، ص240). محصولات عمدة آنجا گندم و جو و بنشن، و فرآورده‌های باغی آن انار و هلو و گردو و سیب و زردآلو و گوجه‌سبز و بادام و آلبالو و توت است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 83، ص 25ـ26، 28). این شهرستان معادن سنگ‌مرمر، سرب، روی، مس و گِل سفید دارد ( یزد نگین کویر ، دفتر نخست، ص 242).راه اصلی یزد ـ ابرکوه ـ شیراز از این شهرستان می‌گذرد. شهر نیر با راه اصلی (حدود 62 کیلومتر در شمال) و آبادیهای شهرستان عمدتاً با راههای فرعی به مرکز شهرستان مرتبط‌اند.از آثار باستانی و تاریخی آنجاست: سنگنبشته‌ها و نقاشیهای منسوب به حدود دوازده‌هزار سال پیش در کوه اِرنان واقع در بخش نیر؛ مسجدجامع بیدْ اُخْوید و مسجدجامع نیر متعلق به سدة یازدهم؛ مساجد قدیمی دیگری چون شاه‌یحیی و شیخ‌علی بِنیمان و توران‌پشت و مسجدِ حمام بالا، بترتیب متعلق به سدة هشتم و نهم و دهم و یازدهم؛ بقعه‌های شیخ جنید، چهل‌دختران، سیدگلسرخ و پیرمراد توران‌پشت، هر چهار بقعه متعلق به سده‌های ششم و هفتم؛ خانقاه یا بقعة شاه‌خلیل ثانی، از نوادگان شاه‌نعمت‌اللّه ولی، عارف مشهور سدة نهم (همان، دفتر نخست، ص 241ـ243).به‌لحاظ تقسیمات کشوری، تفت در 1329 ش یکی از آبادیهای دهستان پیشکوه از شهرستان یزد در استان دهم (اصفهان) بود و ظاهراً تا قبل از تشکیل بخش تفت، مرکز بخش پیشکوه به شمار می‌رفت (همان، دفتر نخست، ص240؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 275). حسینعلی رزم‌آرا (ج10، ص50) در 1332 ش، قصبة تفت را مرکز بخش تفت ذکر کرده است. بخش تفت در 1348 ش شهرستان شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، ص 118ـ 119). در 1355 ش، این شهرستان مشتمل بود بر دو بخش به نامهای حومه و نیر، و پنج دهستان، و شهر تفت مرکز شهرستان محسوب می‌شد (ایران. وزارت کشور، ص 37). در تقسیمات 1366 ش، یک بخش به نام ابرکوه و دو شهر به نامهای نیر و ابرکوه به‌آن اضافه شد و سیزده دهستان نیز در ترکیب شهرستان قرار گرفت (ایران.وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت، ص 126ـ127). در 1373 ش، بخش ابرکوه از آن جدا و تبدیل به شهرستان شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، همانجا) و دو بخش نیر و مرکزی، دو شهرِ تفت و نیر، و نُه دهستان، در ترکیب شهرستان جای گرفت.در سرشماری 1375 ش، جمعیت شهرستان تفت 603 ، 56 تن ذکر شده است که از این تعداد، 075 ، 17 تن (ح 30%) شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند (مرکز آمار ایران، 1376 ش ب ، ص هفتاد). بیشتر اهالی تفت شیعه و فارسی زبان‌اند و بنا بر سرشماری 1375 ش، 38ر0% از اهالی زردشتی‌اند که با گویش ویژة خود ( رجوع کنید به بهدینان، گویش * ) سخن می‌گویند (مرکز آمار ایران، 1376 ش الف ، ص هجده؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 83، ص 27).2) شهر تفت ، مرکز شهرستان تفت. این شهر در ارتفاع حدود 550 ، 1 متری، در حدود 22 کیلومتری جنوب‌غربی شهر یزد، در دامنة شمالی تودة کوهستانی شیرکوه، در دو قسمت انتهایی دره‌ای نسبتاً پهناور و سیلابی (در محل، معروف به «رود تفت») قرار دارد. شیب این دره از منتهی‌الیه جنوب‌غربی شهر تفت (در ارتفاع 1600 متری) به سمت شمال‌شرقی (ارتفاع در نزدیکی شهرک قدس: 1520 متر) کاهش می‌یابد. شهر تفت از شمال و شمال‌غربی با کوههای آقااعلا و بِن‌چادر و از جنوب و جنوب‌غربی با کوههای تفت/ تفته‌کوه و گلوبادام احاطه‌شده است.میانگین دمای سالانة این شهر، ْ5ر16 است که در ارتفاعات، کمتر و به سوی بیابانها بیشتر می‌شود. تفاوت میزان بارش و دما در فصلهای چهارگانة سال زیاد است؛ میانگین دمای گرمترین ماه‌سال (تیر) ْ4ر29 و میانگین کم بارشترین ماه (تیر) حدود صفر میلیمتر و میانگین پر بارشترین ماه (فروردین) حدود 34 میلیمتر و میانگین دمای سردترین ماه سال (دی) ْ3ر3 است. آب و هوای این شهر فقط در پنج ماه (آذر تا فروردین) به‌سبب بارندگی، مرطوب و در بقیة ماهها خشک است (مؤمنی و بهرام‌بیگی، ص 38ـ40). جمع بارش سالانه حدود 143 میلیمتر است (همان، ص 42). دو قسمت درة سیلابی تفت از جهت ویژگیهای اقلیمی با یکدیگر تفاوت محسوسی دارند. قسمت جنوبی به سردسیر و قسمت شمالی آن به گرمسیر معروف است. همین تفاوت سبب شده است که میوه‌های قسمت گرمسیر حدود بیست روز زودتر از قسمت سردسیر برسد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). از جمله محلات قسمت سردسیر سَردِه، شوده‌علیا، شوده‌سفلا، بُرَّسه/ براسویه، حوض بلبل، خلف خانقاه، حاجی ابراهیمی، پاچنار، نظرکرده (نام دیگر این محله: ابوالحسنی)، دربندمیرزا یا باغ کوشک، باغ گلابدان علیا و باغ گلابدان سفلا و از جمله محلات قسمت گرمسیر سلطان‌آباد (ده نو)، گرمسیر، تَل مختار، باغ مورتین/ موردان، و باغ خندان است. ایجاد کوی آزادی و شهرک قدس در اراضیِ بایر به سمت شهر یزد در اوایل انقلاب اسلامی و ساخت و ساز شهری در حاشیة محلات، موجب رشد تدریجی شهر شده است ( رجوع کنید به افشار، ج 1، ص 389ـ401؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). اقتصاد شهر، از گذشته تاکنون، مبتنی بر باغداری بوده است. بیشتر محله‌های شهر تفت در باغها و کشتخوانها محصورند و همین امر سبب شده که در طول تاریخ، در محلات مسلمان‌نشین، تأسیسات مذهبی و آب‌انبارها و حمامها وقبرستانهای درون محله‌ای مستقل پدید آید. فقط مسجد شاه‌ولی (امروزه مسجد امام)، واقع در مرکز شهر، به صورت میان محله‌ای عمل می‌کند. بخشهای اقتصادی شهر در مکانهای مختلف قرار دارد. باغها و کشتخوانها در اطراف محله‌ها قرار دارند و بازار در مرکز قدیمی شهر، بر سر راه یزد ـ ابرکوه ـ شیراز واقع است و محور اصلی ارتباط شهر تفت با مناطق روستایی یزد به‌شمار می‌آید. اداره‌ها و مدارس متوسطه نیز بیشتر درمرکز شهرند.فعالیتهای صنعتی شهر تفت عبارت‌اند از: صنایع تولید موادغذایی و لوازم خانگی چوبی، کارگاههای تولید کفش و پوشاک و مصالح ساختمانی و فلزکاری.در سرشماری 1375 ش، جمعیت شهر تفت 115 ، 15 تن ذکر شده است (مرکز آمار ایران، 1376 ش ب ، ص هشتاد و شش). تفت در 1331 ش شهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، ص 118).از ویژگیهای مهم این شهر موقوفات فراوان و وجود روحیة مذهبی مردم است. درآمدهای حاصل از وقف باغها و واحدهای صنفی شهر، صرف تأمین هزینه‌های مساجد و حسینیه‌ها (در ماههای محرّم و رمضان) و نیز تأسیسات رفاهی مانند آب‌انبارها و حمامها می‌شود.آثار تاریخی تفت عبارت‌اند از: بقایای حسینیه‌ای احتمالاً متعلق به سدة نهم؛ مسجد شاه‌ولی که به‌دستور خانش بیگم، دختر شاه‌طهماسب اول صفوی، در سدة دهم بنا شده است؛ بازارخان و آب‌انبار بُرَّسه هر دو متعلق به سدة دهم؛ باغ دیوانخانه و بقعة صفیه و بازار آقا در قسمت سردسیر و ویرانه‌های قلعه‌ای در محلة گرمسیر، همگی متعلق به سدة یازدهم؛ حسینیة غیاث‌آباد و عمارت محمدتقی‌خان در قسمت سردسیر، هر دو متعلق به سدة دوازدهم؛ عمارت قدیمی هشتی در محلة سلطان‌آباد و مسجد محلة گرمسیر و آب‌انبار سرده و آسیاب‌محله در سلطان‌آباد و بنای «دودربِ باغ» در محلة غیاث‌آباد، همگی متعلق به سدة سیزدهم. قدمت برخی محله‌های شهر، از جمله سلطان‌آباد و محلة باغ کوشک یا دربند میرزا، به دورة مظفریان (ح 713ـ 795) می‌رسد. این محله‌ها در گذشته از آبادیهای تفت بودند و امروزه از محله‌های قدیمی شهر به‌شمار می‌آیند (کاتب یزدی، ص 87 ؛ بافقی، ج 3، ص 687ـ 690؛ طرب نایینی، ص 381، 497، 710ـ711؛ ستوده، ج1، ص 283؛ افشار، ج1، ص 407، 421ـ423؛ یزد نگین کویر ، دفتر نخست، ص 241ـ243). در این شهر آتشکده‌ها و درِ مهرهایی نیز وجود دارد، از جمله: در مهر محلة سرده ــ که قدیمترین آنهاست ــ در مهر محلة راحت‌آباد، و در مهر محلة باباخندان (افشار، ج 2، ص 837 ـ 838). هزینة نگهداری آتشکده‌ها و برپایی جشنهای زردشتیان تفت از گاهنبارهای آنان تأمین می‌شود.پیشینه. در بارة وجه تسمیة تفت دو نظر وجود دارد: یکی وجود کوه تفت در جنوب شهر که بر اثر تابش آفتاب بشدت داغ و سوزان (تفتیده) می‌شده است و دیگری به اعتبار نام «تفت» که به سبد یا طَبَقی اطلاق می‌شد که اهالی میوة باغهایشان را در آن می‌ریختند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج83، ص 26). تفت را «ارمْ تمثال»، «باغ همیشه بهار»، «خانة انگور»، با هوایی در غایتِ اعتدال و باغهای نیکو و مردمی توانا و دانا وصف کرده‌اند (کاتب یزدی، ص 215؛ بافقی، ج 3، ص 682ـ684).برخی آثار به‌جا مانده در ناحیة تفت، نشانة مسکون‌بودن آنجا در دورة پیش از اسلام است. دست‌کم تا اوایل قرن هشتم، در منابع در بارة شهر کنونی تفت مطلبی نیامده، اما در آبادیهای شهرستان تفت سنگ قبرهایی وجود دارد که نشان می‌دهد این ناحیه در سدة پنجم مسکون بوده است، از جمله سنگ قبرهایی در امامزاده سیدابراهیم در آبادی گاریز/ کاریز متعلق به 473، سنگ قبرهایی در شواز متعلق به 555 ، و در قبرستان کهنة آبادی توران (منسوب به توران‌دخت ساسانی) متعلق به سده‌های پنجم تا نهم ( رجوع کنید به افشار، ج1، ص 272ـ 298).نام قریة تفت نخستین بار در وقفنامة رَبع رشیدی (متعلق به 709) آمده است (برای نمونه رجوع کنید به رشیدالدین فضل‌اللّه، ص 55، 60، 74ـ 75، 88 ـ89).در قرن نهم، تفت بسیار آباد و دارای دو محلة گرمسیر (جانب شمالی رود تفت) و سردسیر (جانب جنوبی آن) بود و میوه‌های بسیار، بویژه انگور، کوشکی عالی و یک خانقاه داشت. آب رود تفت بهترین آب یزد به شمار می‌رفت (کاتب یزدی، ص 214ـ 218؛ جعفر جعفری، ص 177ـ 178). مالکیت تفت در این سده به صورت سیورغال (زمینی که سلطان به تابعان خود واگذار می‌کرد تا آنان به صورت موروثی از مازاد محصول آن استفاده کنند) بود و شاه نعمت‌اللّه ولی، پس از آنکه مالکیت تفت به وی واگذار شد، در 821 خانقاه تفت را بنا کرد (کاتب یزدی، ص 216ـ217).تفت در دورة صفوی (ح 906ـ1135) نیز بسیار آباد بود، چنانکه در 1011/1602، هیئت اعزامی فیلیپ سوم، پادشاه اسپانیا، به ایران ــ که از شیراز به یزد می‌آمدند ــ از جایی عبور کردند که دوگوآ آن را «آتود» (ظاهراً همان تفت) نامیده و گفته است که یکی از زیباترین آبادیهای ایران و توقفگاه تابستانی یزدیهای متمول است و آنان خانه‌های تفننی خود را در باغهای مجلل و پرمیوة آن ساخته‌اند (گابریل، ص 135ـ136).از اقدامات محمداسماعیل‌خان برای نظم امور در تفت، برمی‌آید که این قصبه در دورة آقامحمدخان قاجار (1210ـ 1211) مرکز اداری بوده و در تمام دورة قاجار (1210ـ1344) و مدتی پس از آنکه منطقة شیرکوه به پیشکوه و میانکوه و پشتکوه تقسیم شد نیز مرکز پیشکوه به شمار می‌رفته است (طرب نایینی، ص 581،782). آبادانی قصبة تفت در این دوره، با وجود فعالیتهای بسیار در پرورش کرم ابریشم و ابریشم‌بافی و تولید انواع صنایع‌دستی، به‌سبب باغداری و سرمایه‌گذاری یزدیها برای حفر قنات (از جمله قناتهای آب تفت و نصیری و سعدآباد) بوده است ( رجوع کنید به کاتب یزدی، ص 214ـ 218؛ بافقی، ج 3، ص 685ـ 688).در دورة قاجار، موقوفات تفت و پیرامون آن تأثیر بسیاری در توسعة این قصبه داشت. این موقوفات تا 1275، شامل باغهای میوه و آب قناتها بویژه در محله‌های قدیمی، مانند حوض بلبل و سرده و احمدآباد و گرمسیر و سلطان‌آباد، بود ( رجوع کنید به طراز یزدی، ص 95ـ102).موقوفات مهم تفت از دورة ناصرالدین‌شاه (1264ـ1313) تا پایان دورة قاجار، مشتمل بود بر موقوفة حاجی ابراهیمی و موقوفات حاجی جعفر و آقا مهدی مال‌امیری (همان، ص51 ـ 55، 95). بررسی موقوفات از یک طرف، نشان‌دهندة سهم بیشتر یزدیها نسبت به اهالی در موقوفات است و از طرف دیگر، نشان‌دهندة تغییر نکردن شکل ظاهری میدان و بازار شاه‌ولی و دکانهای آن و نیز کاروانسراهای تفت از نیمة دوم سدة سیزدهم تاکنون است .اعتمادالسلطنه (متوفی 1313؛ ج1، ص 754) نوشته است که به‌اعتقاد برخی، از تفتِ قدیم تنها یک پنجم باقی مانده است. در زمان او تفت قلعه‌ای مثلثی داشته که در هریک از اضلاع آن سه برج ساخته بودند. اعتمادالسلطنه (همانجا) در بارة باغهای میوة تفت، بویژه انار، در محلة گرمسیر و نمدمالی کم‌نظیر در محلة سردسیر مطالبی ذکر کرده است. در حدود 1319، سرپرسی سایکس (ص 212) نوشته است که تفت در مسیر شیراز ـ یزد قرار دارد و مرکز نمدمالی است.در پایان سدة سیزدهم، تفت قصبه‌ای معتبر و از توابع یزد بود و تقریباً هزار خانوار رعیت و حدود دویست سیصد خانوار زردشتی داشت (همان، ج 1، ص 753ـ754). به نوشتة کیهان (ج 2، ص 438) در 1311 ش، بلوک پیشکوه و تفت با جمعیتی حدود 810 ، 13 تن (به مرکزیت تفت)، در شمالِ بلوکِ وسیعِ پشتکوه (به مرکزیت نیر) و در جنوبِ بلوکِ حومه (حومة شهر یزد) قرار داشته است.در اواخر دورة پهلوی ــ که موقوفات سهم مهمی در اقتصاد شهر داشت ــ موقوفات حاجی ابراهیمی (معروفترین موقوفة شهر) به همت متولی آن در قسمت مرکزی بازسازی شد. رزم‌آرا (ج10، ص50) از تفت به عنوان قصبه‌ای با جمعیت 116 ، 7 تن یاد کرده است.منابع: اعتمادالسلطنه؛ ایرج افشار، یادگارهای یزد ، تهران 1348ـ1354 ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج 3، تهران 1331 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1381 ش؛ محمد مفیدبن محمود بافقی، جامع مفیدی ، چاپ ایرج افشار، ج3، تهران 1340 ش؛ جعفربن جعفر جعفری، تاریخ یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1343 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، تهران 1368 ش؛ حسینعلی رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج10: استان دهم ( اصفهان )، تهران 1355 ش؛ رشیدالدین فضل‌اللّه، وقفنامة ربع رشیدی ، چاپ مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران 1356 ش؛ سرپرسی مولزورث سایکس، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت نوری، تهران 1336 ش؛ حسینقلی ستوده، تاریخ آل‌مظفر ، تهران 1346ـ1347 ش؛ عبدالوهاب‌بن عبدالکریم طراز یزدی، کتابچة موقوفات یزد ، چاپ ایرج افشار، در فرهنگ ایران زمین ، ج10 (1341 ش)؛ محمدجعفربن محمدحسین طرب نایینی، جامع جعفری: تاریخ یزد در دوران نادری، زندی و عصر سلطنت فتحعلی‌شاه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1353 ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 83 : یزد ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1369 ش؛ احمدبن حسین کاتب یزدی، تاریخ جدید یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1357 ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش؛ آلفونس گابریل، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه نوری، چاپ هومان خواجه نوری، تهران 1348 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی شهرستان تفت ، تهران 1376 ش الف ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ب ؛ مصطفی مؤمنی و هوشنگ بهرام‌بیگی، شهرستان تفت: بررسی مشخصات طبیعی، اجتماعی و اقتصادی شهر و مناطق روستائی ، تهران 1361 ش؛ نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1379 ش؛ یزد نگین کویر: مجموعة اطلاعات و راهنمای سیاحتی ، دفتر نخست، کاری از استانداری یزد، یزد: انجمن کتابخانه‌های عمومی یزد، 1375 ش.
