التعلیقات ، نام دو رسالة فلسفی، یکی از فارابی و دیگری از ابن‌سینا، هر دو به عربی.1) التعلیقات فارابی. این رسالة مختصر، مشتمل بر اقوال کلی در بارة برخی مباحث و مفاهیم فلسفی است که برخی به حدود و برخی به رسوم یا شروح کوتاه شبیه است. تعلیقه عنوان عام کتابهایی است مشتمل بر حاشیه‌های متون، بویژه متون حِکْمی (آقابزرگ طهرانی، ج 6، ص 7) که از سنّتهای تعلیمی در عالم اسلام و غرب مسیحی بوده است (مجتهدی، ص 95)، اما ناظم‌الاطباء (ذیل «تعلیقه») تعلیقه را به معنای ضمیمه و حاشیه و فهرست و دفتر مکتوبی دانسته است که از جانب شخصی بزرگ نوشته شده باشد. به نظر می‌رسد تعلیقات فارابی از این مقوله است، چرا که شرحِ کتاب خاصی نیست، بلکه مجموعه‌ای از پاسخهای او به پرسشها و استفسارهای برخی شاگردانش در خصوص پاره‌ای معضلات فلسفی و علمی و توضیح در بارة آنهاست؛ به تعبیر دیگر، التعلیقات مجموعه‌ای از اندیشه‌های فلسفی است که به شکلی عام و بدون پایبندی به روش تعلیمی خاصی عرضه شده و روش استدلالی آن شبیه به شیوة فارابی در رسالة جواباتٌ لِمسائلَ سُئِلَ عنها است (فارابی، مقدمة آل‌یاسین، ص 101، 109).این رساله مشتمل بر 101 فقره است. در آن از هیچ شخص یا مکتب فکری و فلسفی نام برده نشده است و هیچ نقل‌قول یا استشهادی از آیات و اخبار در آن نیست. بنا بر گزارش آل‌یاسین (فارابی، تعلیقات، ص 161ـ193)، حدود دوسوم فقرات آن از حیث موضوع و بعضاً از حیث محتوا با قسمتهایی از آثار ارسطو، از جمله مابعدالطبیعة ، طبیعیات ، در بارة نفس ، در بارة آسمان ، اخلاقِ نیکوماخوسی ، تحلیلات اولی و ثانیه ، مقولات و کون و فساد ، همسانی و قرابت دارد.نام این رساله به انتخاب فارابی نبوده است و احتمالاً کاتبان، رساله را بدین نام ضبط کرده‌اند، چنانکه عنوان بعضی نسخ‌خطی آن، تعالیق فی الحکمة یا کلمات نافعه است (همان، مقدمة آل‌یاسین، ص 110؛ محفوظ و آل‌یاسین، ص 161). برخی متقدمان، از جمله لوکری ( رجوع کنید به مهدوی، ص 62) و ظهیرالدین بیهقی (ص 21) و شهرزوری (ج 2، ص 15)، این رساله را با نام التعلیقات و صلاح‌الدین صَفَدی (ج 1، ص 110) و برخی دیگر (مثلاً بروکلمان، ج 1، ص 235، ) ذیل ( ، ج 1، ص 377؛ آقابزرگ طهرانی، ج 4، ص 224؛ مدرس تبریزی، ج 4، ص 264؛ فارابی، همان مقدمه، ص 109ـ110؛ محفوظ و آل یاسین، ص 68، 97، 159، 161، 196، 214، 221) آن را با نام تعالیق فی‌الحکمة ، در فهرست آثار فارابی آورده‌اند. شماری از حکیمان اسلامی در آثار خود به مناسبت بعضی مباحث، از التعلیقات فارابی مطالبی نقل کرده‌اند (برای نمونه رجوع کنید بهمیرداماد، ص 99، 192، 447؛ علیقلی‌بن قَرَچُغای‌خان، ج 1، ص 145، ج 2، ص 324). فارابی در این رساله مطرح کرده است که انسان قادر به وقوف بر حقایق اشیا نیست و تنها لوازم و اعراض آنها را می‌شناسد و نمی‌تواند فصول مقوّم حقیقی شی‌ء را بشناسد (ص 130،141). در این رساله وی به طور خلاصه از نبوت نیز بحث کرده است (ص 141ـ142، تعلیقات آل‌یاسین، ص 178).از این رساله در حدود سی نسخة خطی معرفی شده که برخی از آنها با التعلیقات ابن‌سینا تلفیق گردیده و برخی مستقل است (مهدوی، ص 61ـ62؛ فارابی، همان مقدمه، ص 113). التعلیقات فارابی در 1306 ش و 1310 ش/ 1927 و 1931 در حیدرآباد دکن چاپ شد و در 1316 ش/ 1937 همراه با دیگر آثار فارابی در بمبئی به چاپ رسید. برسلان و اولکن در 1320 ش/ 1941 آن را به ترکی ترجمه کردند (فارابی، همان مقدمه، ص 114؛ آقایانی چاوشی، ص 94).2) التعلیقات ابن‌سینا. این رساله مجموعة یادداشتهایی پراکنده در بارة مسائل و مباحث فلسفی است که برخی از آنها نسبتاً مفصّل و برخی دیگر بسیار مختصر است. التعلیقات ابن‌سینا نیز حاشیه بر کتابی دیگر نیست، بلکه عبارتهایی از گفته‌های ابن‌سینا در مجلس درس اوست که بهمنیار یا یکی دیگر از شاگردان وی یادداشت کرده است.در این رساله، ترتیب موضوعات و مباحث به شیوة معمولِ کتابهای فلسفی نیست که با منطق آغاز شود و به مباحث الاهیات یا مابعدالطبیعه پایان پذیرد؛ اگر چه در برخی نسخ‌خطی آن سعی شده تا تعلیقه‌ها به‌ترتیب معمول تدوین و تحریر شود (مهدوی، ص 61؛ فارابی، همان مقدمه، ص 111ـ112؛ ابن‌سینا، مقدمة بدوی، ص 5؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله).جوزجانی در فهرستی که از آثار استاد خود، ابن‌سینا، تهیه کرده، از این رساله نام نبرده است (قفطی، ص 418ـ 425)، اما اسلوب‌متن و شباهت مباحث آن با دیگر آثارابن‌سینا نشان می‌دهد که این رساله از آثار وی است ( رجوع کنید به فارابی، همان مقدمه، ص110ـ 114). تاریخ دقیق تألیف آن در هیچیک از نسخ‌خطی ثبت نشده، اما به‌گفتة بدوی (ابن‌سینا، همان مقدمه، ص 6) احتمالاً بین 404 و 412 ــ در دوره‌ای که بهمنیار همراه ابن‌سینا بوده ــ تألیف شده است؛ یعنی زمانی که ابن‌سینا در همدان وزیر شمس‌الدوله بود و با بعضی شاگردانش مجالس علمی شبانه داشت. اما به نظر آل‌یاسین (فارابی، همان مقدمه، ص 112ـ113) ممکن است که این رساله پس از مرگ ابن‌سینا تدوین شده باشد.ابن‌سینا در این رساله (ص 52 ـ53، 131، 138ـ139) به نقد و بررسی برخی آرا و براهین معتزله پرداخته، که از آن جمله است: شیوة استدلال ایشان در ابطال جسمانیت خداوند و نیز رأی ایشان در بارة اختیار؛ ملاک احتیاج معلول به علت؛ امتداد ثابت بین خداوند و آفرینشِ عالم، که این امتداد ثابت را وِعاء زمان دانسته‌اند.برخی حکیمان اسلامی در آثار خود از التعلیقات ابن‌سینا نقل‌قول کرده‌اند (برای نمونه رجوع کنید بهفخررازی، ج 1، ص 565؛ میرداماد، ص 4، 7، 23، 25 و جاهای دیگر؛ صدرالدین شیرازی، 1337 ش، سفر اول، ج 1، ص 41، ج 2، ص 273، سفر دوم، ج 2، ص 87؛ همو، 1378 ش، ص 38ـ39، 45؛ طباطبائی، ص 438). گفتنی است که صدرالدین شیرازی (1337 ش، سفر دوم، ج 1، ص 391، سفر سوم، ج 1، ص219) از التعلیقات فارابی عباراتی نقل کرده، اما آنها را به ابن‌سینا نسبت داده است ( رجوع کنید بهفارابی، ص 130، 134ـ 135)، شاید به این سبب که وی از نسخه‌ای استفاده کرده که در آن بهمنیار التعلیقات فارابی و ابن‌سینا را باهم تلفیق کرده است.بنا بر تحقیق آل‌یاسین (فارابی، مقدمه، ص 113)، نسخه‌های خطی التعلیقات ابن‌سینا تماماً با التعلیقات فارابی تلفیق شده است، به طوری که این دو از یکدیگر متمایز نیستند و ظاهراً تنها راه تفکیک و تشخیص آنها، مقابلة آنها با نسخه‌های خطی مستقل التعلیقات فارابی است. بنا بر گزارش مهدوی (ص 61ـ64)، این نسخه‌های‌خطی سه دسته‌اند: 1) نسخه‌هایی که در آغاز آنها فهرستی به ترتیب حروف ابجد هست. این فهرست را ابوالعباس لوکری در 503 فراهم آورده است. در این دسته از نسخه‌ها، تعلیقه‌ها تفکیک موضوعی نشده و ترتیبِ معمولِ کتابهای فلسفی (ابتدا منطق، بعد طبیعیات و الاهیات و در مواردی الاهیات مقدّم بر طبیعیات) رعایت نشده است. 2) نسخه‌هایی که فاقد فهرست لوکری است و نظم و ترتیب موضوعی ندارد. 3) نسخه‌هایی که فاقد فهرست لوکری است، اما در آنها ترتیب و تفکیک موضوعی تعلیقه‌ها تا اندازه‌ای رعایت شده است؛ ازینرو، ابتدا تعلیقه‌های مربوط به منطق و سپس تعلیقه‌های مربوط به طبیعیات و الاهیات آمده است (نیز رجوع کنید به قنواتی، ص 19ـ20).عبدالرحمان بدوی التعلیقات ابن‌سینا را همراه با التعلیقات فارابی در 1351 ش/ 1972 در قاهره به چاپ رساند. همین چاپ در 1404 در ایران افست، و بار دیگر در 1379 ش در قم با تفاوتهایی اندک چاپ شد. فقراتی از التعلیقات ابن‌سینا جداگانه در فهرست آثار ابن‌سینا با عناوین مختارات من التعلیقات ، فصول من الحکمة ، فصل من کلام الشیخ فی الصورة المعقولة و کیفیّة علم‌اللّه ثبت شده است ( رجوع کنید به مهدوی، ص61، 285ـ286، 292). به نظر مهدوی (ص 61) بعید نیست که آنچه در بعضی نسخه‌ها با عنوان «فواید» یا «افادات» یا عناوین دیگر آورده شده، التقاطی از التعلیقات باشد، چنانکه در کتابخانة موزة بریتانیا (ش3ر1349) رساله‌ای به نام فی الحکمة ، با فصول متعدد و بدون نام مؤلف، موجود است که منتخباتی از التعلیقات است.در برخی از فهرستهای آثار ابن‌سینا، نوشته‌های دیگری با عنوان تعلیقات یا تعالیق به او نسبت داده‌اند که از آن جمله است: تعلیقات علی کتاب النفس ، که گفته می‌شود فقراتی از کتاب مفقودِ الانصاف وی است (طُرَیحی، ص 107؛ مهدوی، ص 48)؛ التعلیقات ، که مشتمل است بر مطالبی که ابوالفرج همدانی طبیب از گفته‌های ابن‌سینا در مجلس او نوشته است (ابن‌ابی‌اصیبعه، ج 2، ص 20؛ طریحی، همانجا)؛ کتاب التعالیق که شاگرد ابن‌سینا، ابومنصوربن زیلا/ ابن‌زَیْله، آن را گردآوری کرده است (ابن‌ابی‌اُصَیبعَه، ج 2، ص 19؛ ابن‌سینا، مقدمة بدوی، ص 5؛ مهدوی، ص 61).منابع: آقابزرگ‌طهرانی؛ جعفر آقایانی‌چاوشی، کتابشناسی توصیفی ابونصر فارابی ، [ تهران ] 1357 ش؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، کتاب عیون الانباء فی‌طبقات الاطباء ، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان [ آوگوست مولر ] ، کونیگسبرگ و قاهره 1299/ 1882، چاپ افست انگلستان 1972؛ ابن‌سینا، التعلیقات ، چاپ عبدالرحمان بدوی، قم 1404؛ علی‌بن زید بیهقی، تاریخ الحکماء المسمی به درة‌الاخبار و لمعة الانوار یعنی ترجمة تتمة صوان الحکمة ، حیدرآباد دکن 1354؛ محمدبن محمود شهرزوری، نزهة‌الارواح و روضة‌الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة ، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن 1396/ 1976؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة ، تهران 1337 ش، چاپ افست قم [ بی‌تا. ] ؛ همو، المظاهر الالهیّة فی اسرار العلوم الکمالیّة ، چاپ سیدمحمد خامنه‌ای، تهران 1378 ش؛ صفدی؛ محمدحسین طباطبائی، نهایة الحکمة ، چاپ عباس‌علی زارعی سبزواری، قم 1420؛ محمدکاظم طریحی، ابن‌سینا: بحث و تحقیق ، بغداد 1396/ 1949؛ علیقلی‌بن قرچغای‌خان، احیای حکمت ، چاپ فاطمه فنا، تهران 1377 ش؛ محمدبن محمد فارابی، التعلیقات ، به ضمیمة کتاب التنبیه علی سبیل السعادة ، چاپ جعفر آل‌یاسین، تهران 1371 ش؛ محمدبن عمر فخررازی، المباحث المشرقیّة فی علم الالهیات و الطبیعیات ، حیدرآباد دکن 1343، چاپ افست قم 1411؛ علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت، لایپزیگ 1903؛ جورج شحاته قنواتی، مهرجان ابن‌سینا: مؤلفات ابن‌سینا ، قاهره 1950؛ حسینعلی محفوظ و جعفر آل‌یاسین، مؤلفات الفارابی ، بغداد 1395/ 1975؛ مدرس تبریزی؛ یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا ، تهران 1333 ش؛ محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق و دیگران، تهران 1367 ش؛
