التَعرُّف (عنوان مشهورِ التعرّف لمذهب اهل التصوف )، کتابی مهم در تصوف به‌عربی، تألیف ابوبکر محمد بخاری کلاباذی * ، صوفی و فقیه حنفی قرن چهارم. این کتاب منعکس‌کنندة عرفان زاهدانه (عقاید متشرعانة مبتنی بر مذهب اهل‌سنّت) در اوایل پیدایی تصوف اسلامی است. کلاباذی بعد از واقعة قتل حلاج (متوفی 309)، در دوره‌ای که فقها و دینداران بشدت با صوفیان مبارزه می‌کردند، برای دفاع از آنان این اثر را تألیف کرد (زرین‌کوب، ص 69ـ70؛ ایرانیکا ، ذیل «ابوبکر کلاباذی»). او در مقدمة این کتاب (ص 20) از اوصاف صوفیان حقیقی و بر افتادن راه و رسم آنان، بی‌رغبتی مردم به معرفت، بر چیده شدن بساط حقیقت، و دعویهای پوچ و بی‌اساس مدعیان تصوف سخن به‌میان آورده و گفته است که اینان بدعتهایی در تصوف گذاشته و نسبتهای نادرستی به آن داده‌اند. او توضیح داده که بر آن است تا با تدوین کتابش در بیان طریقت و سیرت مشایخ نامدار تصوف، اسباب آشنایی سالکان را با تصوف فراهم‌آورد و ازینرو آن را التعرّف لمذهب اهل‌التصوف نامیده است. کلاباذی، همانطور که خودش اشاره کرده، در تدوین این اثر از سخنان و آثار صوفیان پیش از خود بهره برده (نیز رجوع کنید به مستملی، ج 1، ص 102ـ119)، اما نام این آثار را ذکر نکرده است.التعرّف شامل یک مقدمه و 75 باب است که از آن میان مفصّلترین بابها، باب پنجاه‌ونهم در موضوع فنا و بقا و باب بیست‌وششم در بارة کرامات اولیاست. مؤلف در باب اول به توضیح اقوال بزرگان صوفیه در بارة وجه تسمیة صوفیه پرداخته است. در باب دوم، که به معرفی رجال صوفیه اختصاص یافته، از امام زین‌العابدین و امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام با عنوان نخستین رجال صوفی بعد از صحابه یاد کرده است. در باب سوم و چهارم، از صوفیانی نام برده است که رسایلی در بارة «علم اشاره و علم معاملات» نگاشته بوده‌اند. بابهای پنجم تا سی‌ام، جز باب بیست‌وششم، به مباحث اعتقادی و کلامی ــ از جمله توحید و اسما و صفات و کلام‌الاهی، رؤیت، خلق افعال، استطاعت، قدر و جبر ــ با نظرگاه اشعری اختصاص دارد. در بابهای سی‌ویکم تا سی‌وچهارم، در بارة علم تصوف و ماهیت و شروط تصوف و نیز خواطر مطالبی آمده است. در بابهای سی‌وپنجم تا پنجاه‌ونهم، سخنان بزرگان صوفیه در بارة مقامات اهل سلوک، از توبه و زهد و صبر و فقر و تواضع و خوف و تقوا و اخلاص تا فنا و بقا، نقل شده است. بابهای شصتم تا هفتادوپنجم به بررسی معارف صوفیان همچون معرفت و صفات عارف و مرید و مجاهدت و شرح جنبه‌هایی از اخلاق و رفتار صوفیان و ذکر موهبتهای خاص و عنایات خداوند اختصاص یافته است. در بخش آخر کتاب (باب هفتادوپنجم) سماع از نظر عرفا تبیین شده است.کلاباذی با استناد به آیات قرآن و احادیث نبوی و سخنان بزرگان دین و عرفان، به‌شرح و توضیح مباحث اعتقادی و موضوعات عرفانی پرداخته و گاه اشعاری عربی و بندرت فارسی در سخن آورده و کوشیده است تا با استدلال، و گاه تمثیل، باورهای صوفیان را موافق با اعتقادات اهل‌سنّت نشان دهد ( رجوع کنید به ص 33 به بعد؛ مستملی، ج 1، مقدمة روشن، ص 5؛ سمیعی، ص 61؛ زرین‌کوب، ص 69). وی در اغلب موارد به سخنان عرفای اهل صحو، بخصوص جُنید بغدادی، اشاره کرده و در چند مورد نیز از حلاج بدون تصریح به نام او، گاه با تعبیر «بعض الکُبَراء» یا با عنوان «ابوالمغیث»، یاد کرده است ( رجوع کنید بهص 34، 148؛ مستملی، ج 1، ص 284؛ زرین‌کوب، ص 70).از التعرّف لمذهب اهل‌التصوف نسخه‌های خطی متعددی موجود است (بروکلمان، ج 1، ص 217، ) ذیل ( ، ج 1، ص360؛ آربری، ج 7، ص 25). این کتاب ظاهراً نخستین‌بار در حاشیة احیاء علوم‌الدین غزالی در 1321 در استانبول به چاپ رسیده (بروکلمان، ج 1، ص 217) و پس از آن نیز بارها چاپ شده است. این کتاب به کوشش عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور در 1380 در قاهره چاپ انتقادی شد. آربری نیز این اثر را با عنوان ) تعالیم صوفیه ( به انگلیسی ترجمه کرده و در 1314 ش/ 1935 در کیمبریج به چاپ رسانده است.التعرّف بعدها مورد توجه متصوفه واقع شد و آوازه‌ای بلند یافت، به‌طوری‌که در باره‌اش گفته‌اند: «لَولا التعرّف لَما عُرِفَ التصوف» یا «لَولا التعرّف لَبطَلَ التصوف» (کلاباذی، مقدمه، ص7؛ مستملی، ج1، مقدمة روشن، ص 5؛ زرین‌کوب، همانجا).اهمیت التعرّف را می‌توان از شروح متعدد فارسی و عربی آن در دوره‌های گوناگون عرفان اسلامی، دریافت. مهمترین شرح التعرّف به فارسی شرح‌التعرّف لِمذهب التصوف از ابوابراهیم اسماعیل‌بن محمد مستملی * بخاری (متوفی 434) است که نثری ساده و بی‌تکلف دارد. از این شرح، که آن را «نورالمریدین و فضیحة المُدّعین» و در یکی از نسخه‌ها «کشف المحجوب: شرح التصوف» نامیده‌اند (زرین‌کوب، ص 69؛ مستملی، ج 1، مقدمة روشن، ص 5 ـ6)، چندین نسخة خطی وجود دارد، از جمله نسخة محفوظ در موزة ملی پاکستان که یکی از قدیمترین نسخه‌های خطی به زبان فارسی است (مستملی، ج 1، مقدمة روشن، ص 3، 14ـ20). شرح التعرّف تاکنون دو بار در تهران چاپ شده است: در 1346 ش با تصحیح و تحشیة حسن مینوچهر در یک جلد، و در 1363 ش با مقدمه و تصحیح و تحشیة محمد روشن در چهار جلد (در بارة چاپ اخیر رجوع کنید بهسمیعی، ص 58ـ107). شخص گمنامی نیز در سدة هشتم، شرح التعرّف را تلخیص کرده که به کوشش احمدعلی رجائی در 1349 ش در تهران به‌چاپ رسیده است. علاءالدین ابوالحسن علی‌بن اسماعیل‌بن یوسف تبریزی شافعی (متوفی 729) شرحی با عنوان حسن‌التصرّف فی شرح التعرّف دارد (آلوارت، ج3، ص 92ـ93؛ مستملی، ج 1، مقدمة روشن، ص 6). برخی شرحی به همین نام را به‌خود کلاباذی نسبت داده‌اند (مستملی، ج 1، مقدمة روشن، ص 5؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 419). حسن‌التصرّف علاءالدین تبریزی را علی‌بن‌احمدبن محمد منوفی خلاصه کرده است (آلوارت، همانجا). از دیگر شروح التعرّف ، شرح خواجه‌عبداللّه انصاری (متوفی 481) است و نیز شرحی منسوب به سیدمحمد گیسودراز (متوفی 825؛ منزوی، ج 3، ص 1354؛ مستملی، ج 1، مقدمة روشن، همانجا).منابع: حاجی‌خلیفه؛ عبدالحسین زرین‌کوب، جستجو در تصوف‌ایران ، تهران 1357 ش؛ احمد سمیعی، «در بارة شرح تعرف ، مصحح محمد روشن»، معارف ، دورة 8 ، ش 3 (آذر ـ اسفند 1370)؛ ابوبکر محمدبن ابراهیم کلاباذی، التعرّف لِمذهب اهل التصوف ، چاپ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره 1380/1960؛ اسماعیل‌بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف ، چاپ محمد روشن، تهران 1363ـ1366 ش؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان ، اسلام‌آباد 1362ـ1370 ش؛
